Gökçer Tahincioğlu
İçişleri Bakanlığı’nın, Diyarbakır, Van ve Mardin büyükşehir belediye liderlerini misyondan uzaklaştırarak yerlerine kayyım ataması, merkezin lokal idareler üzerindeki geniş vesayet yetkisini yine tartışma konusu yaptı.
Anayasa mucibince, uzun yıllardır uygulanan mahallî idare sistemi üzerindeki idari vesayeti artıran düzenleme, 15 Temmuz sonrasında, fevkalâde hâl (OHAL) kapsamında yürürlüğe konan 674 sayılı kanun kararında kararnameye (KHK) dayanıyor. 674 sayılı KHK’nın yasalaşmasıyla başlayan, İçişleri Bakanlığı’na geniş yetkiler taşıyan bu sistem, OHAL kalkmasına karşın, TBMM’de yasalaştırılarak Belediye Kanunu’na düzenlemelerin eklenmesi nedeniyle varlığını sürdürüyor. Sistem, İçişleri Bakanlığı’na seçilmiş lideri uzaklaştırma, yerine belediye meclisinden seçim yapılmaksızın kamu vazifelisi atama, belediye meclisini de bütünüyle etkisiz kılma yetkisi tanıyor.
Merkezin lokal idareler üzerindeki yetkilerini arttıran ve HDP’li belediye liderlerinin yerine kayyım atanmasını sağlayan yeni sisteme ait belirli başlı sorular ve cevapları şöyle:
1- Merkezi idarenin, lokal idareler üzerindeki vesayeti nedir, Türkiye’deki uygulamaları hangi düzenlemelere nazaran, nasıl yapılıyordu?
Anayasanın 127. unsuruna nazaran mahalli yönetimler, vilayet, belediye yahut köy halkının müşterek gereksinimlerini karşılamak üzere kanunla kuruluyor. Mahalli yönetimler için 5 yılda bir seçim yapılıyor. 1982 Anayasası’nda temel idare unsuru “İdarenin kuruluş ve misyonları, merkezden idare ve yerinden idare temellerine dayanır” olarak açıklanıyor. 127. husustaki “mahalli idare” tarifi da bu unsura dayanılarak oluşturuldu. Belediyeler, anayasa uyarınca çıkartılan yasal düzenlemeler gereği topladıkları vergilerle, merkezden verilen bütçeyi kullanarak kentleri, ilçeleri yönetiyor. İçişleri Bakanlığı ise misyon kanunu ile Belediye Kanunu’na nazaran, lokal idarelerin kontrolünden sorumlu. Belediyenin harcamaları ise, parlamento ismine Sayıştay tarafından denetleniyor. Seçimlerde, lider dışında belediye meclisleri de seçiliyor ve yatırımlar, şirket kurma, ihaleye çıkma üzere kararları belediye meclisleri alıyor.
2- Bu uygulamalara nazaran belediye lideri ya da meclis üyeleri hangi durumlarda vazifeden uzaklaştırılabiliyor?
Anayasanın 127. hususunda “görevleri ile ilgili bir hata sebebi ile hakkında soruşturma yahut kovuşturma açılan mahalli yönetim organları yahut bu organların üyelerini, İçişleri Bakanı, süreksiz bir önlem olarak, kesin karara kadar uzaklaştırabilir” kararı yer alıyor. Belediye Kanunu’nun 45. unsurunda de “Görevleriyle ilgili bir hata nedeniyle haklarında soruşturma yahut kovuşturma açılan belediye organları yahut bu organların üyeleri, kesin karara kadar İçişleri Bakanı tarafından vazifeden uzaklaştırılabilir. Vazifeden uzaklaştırma kararı iki ayda bir gözden geçirilir. Devamında kamu faydası bulunmayan misyondan uzaklaştırma kararı kaldırılır. Misyondan uzaklaştırılanlar hakkında; kovuşturma açılmaması, kamu davasının düşmesi yahut beraat kararı verilmesi, davanın genel af ile ortadan kaldırılması yahut vazifeden düşürülmeyi gerektirmeyen bir hatayla mahkûm olunması durumunda vazifeden uzaklaştırma kararı kaldırılır” deniliyor.
Anayasa ve maddedeki bu kararlara nazaran, hakkındaki soruşturma ve dava münasebet gösterilerek vazifeden alınan liderlerin, yıllarca sürebilecek soruşturma ve dava süreci nedeniyle bir daha vazifelerine dönmeleri çok düşük bir ihtimal.
Haklarında mutlaklaşmış yargı kararı bulunmayan liderlerin seçilme, seçmenlerin seçme hakkını yok eden bu durum, hukukun temel unsurlarından olan “masumiyet karinesi”nin, anayasanın 14. hususunda tabirini bulan “mahkeme kararı ile saptanıncaya kadar kimse hatalı sayılamaz” kararının de açık bir ihlalini oluşturuyor.
3- Bu türlü bir vazifeden uzaklaştırma sonrasında boşalan başkanlık için olağan durumlarda nasıl hareket ediliyor?
Normal şartlarda bu türlü bir durumda belediye meclisleri, üyeleri ortasından yeni bir lider seçiyor. Belediye Kanunu’nun 44. hususuna nazaran ise, seçim yapılamadığı durumlarda, seçim yapılana kadar vilayetlerde İçişleri Bakanı tarafından, öbür belediyelerde ise vali tarafından görevlendirme yapılabiliyor. Lakin bu kural, yalnızca belediye meclislerinin seçim yapamaz durumda olması halinde uygulanıyor.
4- Bu düzenlemeler yürürlükte olduğuna nazaran, 2016’dan itibaren misyondan alınan HDP’li belediye liderleri yerine belediye meclislerinde lider seçimi yapılması yerine nasıl kayyım ataması yapılabiliyor?
Bu yetki, 15 Temmuz 2016’daki darbe teşebbüsünün akabinde ilan edilen OHAL sonrası hazırlanan 674 sayılı KHK ile getirildi. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi öğretim üyeleri Prof. Dr. Ruşen Keleş ile Dr. Can Giray Özgül’ün hususla ilgili yaptığı “Belediye organlarına kayyım atamaları üzerine değerlendirme” çalışmasına nazaran, iktidar aslında mevzuyu birinci sefer bir torba tasarı ile gündeme getirdi. Çalışmaya nazaran, birinci yasama teşebbüsü “Yatırımların Proje Bazında Desteklenmesi ile Kimi Kanun ve Kanun Kararında Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Tasarısı” ile başladı. Bu tasarıda, “terör” suçlaması nedeniyle misyondan uzaklaştırılan belediye lideri, başkanvekili ve meclis üyelerinin yerine bakanlığın lokal idarelerin hizmetlerini üstlenebileceği kararı kondu. İçişleri Bakanlığı ve valinin, hizmetleri atama yoluyla görmesi, birinci kere bu tasarıya girdi. 2 Ağustos 2016’da TBMM’ye sunulan bu kanun tasarısı, 25 Ağustos 2016’da TBMM Genel Kurulu’nda kabul edildi ve 7 Eylül 2016’da yürürlüğe girdi. Lakin muhalefetin ısrarıyla İçişleri Bakanlığı’nın lider vekili ve meclis üyesi görevlendirilmesine ait unsur tasarı metninden çıkartıldı. Lakin çıkartılan bu düzenlemeler, genişletilmiş biçimde KHK’ya girdi.
5- KHK’de bahis nasıl düzenlendi?
Daha yasa yürürlüğe girmeden, 4 Eylül 2016’da çıkarılan 674 sayılı KHK yaşama geçirildi. 674 sayılı KHK hem Belediye Kanunu’nda, hem de İçişleri Bakanlığı Teşkilat Kanunu’nda çeşitli düzenlemeler getiriyordu. En kıymetli düzenleme ise İçişleri Bakanlığı’na vilayetlerde, valiye ilçelerde verilen “atama” yetkisi oldu. Bu KHK’nın sonradan yasalaşmasıyla OHAL periyodu bittikten sonra da uygulama kalıcı hale geldi.
6- Atama yetkisinin hangi şartlarda uygulanabileceği düzenlendi?
Terör ve terör hataları denilerek ve somut tanımlamalar yapılmayarak İçişleri Bakanı’na geniş bir yetki alanı açıldı. Bu emelle Belediye Kanunu’nun 45. hususuna yeni karar eklendi. Bu hususta, daha evvel hangi durumlarda liderin misyondan uzaklaştırılabileceği ve belediye meclisinden yeni lider için nasıl seçim yapılacağı düzenleniyordu. KHK’den evvel, terörle ilgili farklı bir başlık kelam konusu değildi ve vazifeden uzaklaştırılanın yerine belediye meclisinin seçim yapacağı belirtiliyordu. KHK ile eklenen karar ise “Ancak, belediye lideri yahut lider vekili ya da meclis üyesinin terör yahut terör örgütlerine yardım ve yataklık kabahatleri sebebiyle vazifeden uzaklaştırılması yahut tutuklanması ya da kamu hizmetinden yasaklanması yahut başkanlık sıfatı yahut meclis üyeliğinin sona ermesi hallerinde…” diye başlayarak, bu hatalar istikametinden uzaklaştırma ve yerine yeni isim atamayı mümkün kıldı. İçişleri Bakanlığı’nın yalnızca belediyeye lider değil lider vekili ya da meclis üyesi atayabileceği de düzenlendi. Unsurda, atama konusunda İçişleri Bakanı mutlak yetkili kılındı. Husus metninde “terör yahut terör örgütlerine yardım yataklık sebebiyle…” denilmesi, İçişleri Bakanı’na geniş bir hareket alanı sağlıyor. Bu sayede, rastgele bir savcılığın hakkında terör örgütlerine yardım, propaganda kabahatlerinden soruşturma başlattığı belediye liderinin İçişleri Bakanı’nca misyondan uzaklaştırılmasının önü açılabiliyor. Böylelikle “atama” formülü yasaya girdi.
7- Kayyım atanan belediyelerde işleyiş nasıl, belediye meclislerinin ve belediye çalışanlarının yetkileri neler, atanan kayyımlar belediye meclislerinden kararlarını geçirmek zorundalar mı?
KHK ile bu husus da detaylı olarak düzenlendi ve sonradan yasalaştırıldı. Birebir hususta, bu belediyelerde bütçe ve muhasebe iş ve süreçlerinin valilik onayı ile defterdarlığa yahut mal müdürlüğüne gördürülmesi düzenleniyor. Daha değerlisi, belediye meclisi, liderin daveti olmadıkça toplanamıyor. Meclisin, encümenin ve komitelerin misyon ve yetkileri ise encümenin memur üyeleri tarafından yürütülüyor. Böylelikle, belediye idaresine kayyım atanınca yalnızca lider değil, o kentteki tüm seçilmişlerin yer aldığı belediye meclisleri de bütünüyle devre dışı bırakılmış oluyor.
8- Belediye meclisini toplama zaruriliği yoksa, kayyım atanan kamu vazifelisi belediye hizmetlerini nasıl yürütüyor?
SBF öğretim üyeleri Keleş ve Giray’ın çalışmasına nazaran, iktidar, bu sorunu daha evvel attığı bir adımla çözdü. 2012’den itibaren 30 büyükşehirde Yatırım İzleme ve Uyum Başkanlığı (YİKOB) kuruldu. Vilayet özel yönetimlerinin kaldırılmasıyla, YİKOB’lara bu vazife verildi. 674 sayılı KHK ile YİKOB’un yetkileri ve mali kaynakları arttırıldı, bu başkanlıklara hukukî kişilik verildi. Kentin gereksinmeleri çerçevesinde, gerektiğinde her türlü yatırımı ve kamu hizmetini yapma yetkisi, yeni kurulan YİKOB’a devredildi. “İldeki kamu kurum ve kuruluşlarınca yürütülmesi gereken yatırım ve hizmetlerin aksadığının ve bu durumun halkın sıhhatini, huzur ve iyiliğini ve kamu sistemi ile güvenliğini olumsuz olarak etkilediğinin tespit edildiği durumlarda” YİKOB’lar aracılığıyla bu hizmetleri valilerin yerine getirebileceğine ait kuralın getirilmesi ise valilerin elini daha da güçlendirdi. Valiler, kayyım atanmasa bile YİKOB aracılığıyla kent idaresine müdahale hakkı elde etti. Kayyım atandıktan sonra ise yatırımları belediye iştiraklerinin yanı sıra YİKOB’lar eliyle yapma imkânı buldu.
9- Belediye meclisinin maddedeki yetkiyi kullanarak, İçişleri Bakanı’nın vazifeden uzaklaştırdığı bir belediye lideri yerine seçim yapma imkânı var mı?
Hayır. Kanunda bu durum da düşünüldü. Belediye meclisinin lider uzaklaştırıldıktan sonra atama konusunda bir gecikme yaşandığı durumlarda seçim yapma ihtimaline karşılık düzenleme yapıldı. Bu düzenleme aslında, KHK yürürlüğe girmeden evvel misyondan uzaklaştırılan lider ya da belediye meclis üyeleri düşünülerek çıkartıldı. Buna nazaran, “terör” suçlaması kelam konusu olduğunda, belediye meclisinin yaptığı seçimin de geçersiz olacağı, “atanan” kişinin vazife yapacağı belirtildi. Böylelikle, düzenlemelerin geriye yürümezlik kuralına karşıt biçimde, seçim yapılsa bile seçilenin yerine atama yapılacağı düzenlenmiş oldu.
10- Düzenleme yürürlüğe girdikten sonra İçişleri Bakanlığı bu yetkisini nasıl kullandı?
İçişleri Bakanlığı’nın datalarına nazaran, 88 belediye lideri ve 151 belediye meclis üyesi İçişleri Bakanı’nca misyondan uzaklaştırıldı. Mahallî seçime kadar atanan kayyımlar misyon yaptı. 31 Mart seçimiyle kayyımların misyonu sona erdi, yerlerine seçilen belediye liderleri misyon yapmaya başladı. Lakin Diyarbakır, Van ve Mardin’de liderler yaklaşık beş ay vazife yapabildi. İçişleri Bakanlığı, anayasanın 127., Belediye Kanunu’nun KHK ile değiştirilen 45 ve 47. hususlarına dayanarak üç kente yine kayyım atadı.
- Yazım yanlışları konusundaki hassasiyetiyle de bilinen Türkiye’nin önde gelen mahallî idare uzmanlarından Prof. Dr. Ruşen Keleş ile Dr. Özgül, “kayyım-kayyum” yazımı tartışması konusunda, “kayyım” yazımına işaret ediyor. Çalışmada, “Türk Lisan Kurumu (TDK) Sözlüğü’ne nazaran “kayyum”, “belli bir malın yönetilmesi yahut aşikâr bir işin yapılması için görevlendirilen kimse”dir. Fakat Diyanet İşleri Başkanlığının yayımladığı İslam Ansiklopedisi’nde kayyum sözcüğünün “İslami bir kavram ve Allah’ın isimlerinden biri” olduğu belirtilmektedir. Tekrar İslam Ansiklopedisi’ne nazaran, “kayyım” sözcüğünün, geniş manasıyla, hakim tarafından kısıtlı, gaip vb. şahıslar ismine hukuksal tasarrufta bulunmak üzere tayin edilen kimseleri anlatmak üzere kullanılan bir sözcük olduğu belirtilmektedir. Bu açıdan bakıldığında, Türkiye’deki şimdiki gelişmeler açısından belediyelerle ilgili olarak gerçekleştirilen düzenlemelerde “kayyum” sözcüğü yerine, hakikat kullanım olan “kayyım” sözcüğünün kullanılması yeğlenmelidir” deniliyor.
