Esad rüzgârı gerisine aldı: Arap kucaklaşması yakın mı?

Şimdi sıra Suriye’nin 2012’de Katar’ın periyot başkanlığında muhaliflere verilen Arap Birliği’ndeki koltuğunun iade edilmesine geldi.

Herkes Suriye Devlet Lideri Beşar Esad’ın 19 Mayıs’ta Riyad’da yapılacak Arap Birliği tepesine davet edilip edilmeyeceği sorusunun cevabını bekliyor.

Reuters’ın yanı sıra El Arab üzere Arapça kaynaklar Suudi Arabistan’ın Esad’ı davet edeceğini yazıyor. Resmen teyit edilmese de Ferhan’ın önümüzdeki haftalarda Şam’a giderek daveti ileteceği öne sürülüyor.

Suriye’yi paryalaştıran siyasete aralı durmuş olan Cezayir kendi periyot başkanlığında Suriye’yi Arap kalbine döndürme dileğini yerine getirememişti. Katar’ın vetosu, Suudilerin isteksizliği ve ABD’den gelen ikazlar ortak Arap tavrının şekillenmesini önlemişti.

Bölgesel dinamikler değişirken düşmanlık geriliyor

Rüzgârın tarafı yavaş yavaş değişiyor. Tabanın yumuşatılmasında düşman sınırlarda yer alan İsrail, İran ve Suriye ile ilgileri olağanlaştıran Birleşik Arap Emirlikleri’nin (BAE) öncü atılımları tesirli oldu.

Yeni yol bölgede büyük ekonomik projeler ve iştirakler için siyasi tansiyonların geriye atılması gerektiğini fısıldıyor.

Özellikle Suudi Arabistan’ın Vizyonu 2030 çerçevesindeki yatırımlar için barışçıl bir ortama gereksinimi var. Bunun için hem İran’la hasımlıkları geriletmeyi hem de büyük güç rekabetine hapsolmuş paydaşlık bağlarını çeşitlendirmeyi elzem görüyor.

Bu minvalde Riyad’ın Ukrayna savaşı nedeniyle ABD’nin beklediği üzere Rusya’yı köşeye sıkıştıracak bir iştirak sergilememesi ve Çin’le stratejik bağlara yönelmesi anlaşılır bir durum.

Donald Trump periyodunda Arapların İsrail’le barıştırmaya dönük Abraham Anlaşmaları’nı ilerletmek için düşman özne olarak İran’ın belirlenmesi Körfez ülkelerinin güvenliğini daha kırılgan hale getirdi.

Ve Amerikan muhafazası umdukları üzere çıkmadı. ABD’nin azami baskı stratejisi İran’ın Irak, Suriye, Lübnan ve Filistin çizgisindeki tesirini geriletmediği üzere Suudi askeri operasyonları Yemen’de Tahran takviyeli Husiler karşısında çıkmaza girdi.

Vekalet savaşı Lübnan’da da sonuç vermedi. Bir tarafta İran-Suriye öteki tarafta Suud-Fransa-ABD ekseninin kapıştığı Lübnan’da siyaset tıkandı, iktisat felç oldu. Ülke aylardır yeni cumhurbaşkanını belirleyemiyor.

ABD’nin kırmızı çizgilerine ne oldu?

Bölgede şekillenen yeni jeopolitik ve stratejik denklem ABD’nin ortakları üzerindeki bağlayıcı gücünü zayıflatıyor.

Çin’in arabuluculuğunda İran-Suud mutabakatına hazırlıksız yakalanan Biden idaresi, Tahran’ın taahhütlerine bağlı kalmayacağı kanaatiyle ihtarlarda bulunuyor.

Fakat bu yakınlaşmanın bölgede Irak, Suriye ve Lübnan’daki istikrarlara de yansımaları kaçınılmaz gözüküyor.

Özellikle Suriye’nin etrafındaki tecridi yaran yeni Arap tavrına karşı ABD’nin caydırıcı bir durum alıp almayacağı merak ediliyor.

Eski CIA Yöneticisi John McLaughlin, eski Suriye Özel Temsilcisi James Jeffrey ve eski CENTCOM Kumandanı Anthony Zinni üzere tesirli isimler Biden’a olağanlaşmaya karşı harekete geçme daveti yapıyor.

ABD Dışişleri Bakan Yardımcısı Barbara Leaf 15-25 Mart ortasında Ürdün, Mısır, Libya, Tunus ve Lübnan’ı kapsayan bölge tipinden sonra “Normalleşmeyi desteklemiyoruz” dedi. Leaf 28 Mart’da Suriye idaresiyle temaslı 6 kişiyi daha yaptırım listesine aldıklarını hatırlatıp bu tedbirlerin idarenin tavrına ışık tutuğunu söyledi.

Ancak El Ahbar gazetesine nazaran Leaf, 24 Mart’ta Lübnanlılarla görüşmesinde Şam’la olağanlaşma eğilimlerinin önünde bariyer olarak durmayacağı izlenimi verdi. Leaf’in kelamlarından hareketle Amerikan esnekliği iki şeye bağlanıyor:

– Suriye ile normalleşmede bütüncül bir Arap tavrının olması yani fire verilmemesi.

– Bu olağanlaşmanın karşılıksız olmaması. Yani Şam’ın tavrında değişikliğin temin edilmesi.

Yani Amerikan idaresi tecrit ve yaptırım siyasetiyle elde edilemeyen sonuca şayet Suriye’nin Arap kalbine dönmesi sayesinde ulaşılacaksa bu yolun denenmesine ses çıkarmayabilir. Ya da OPEC+’nın Rusya’yı şad eden üretimi artırmama kararında olduğu üzere Amerikan idaresi ortakları nezdinde yeni bir bozgun yaşamamak için bariyer konumunda durmayabilir. Kuşkusuz bunlar son derece optimist çıkarımlar.

Müzakere mevzuları çetin fakat…

Suudi Arabistan’ın boş bir sayfaya imza atacağı düşünülmüyor. Yemen bataklığından çıkmak birincil saik olsa da İran’ın Suriye’deki askeri-milis varlığı Riyad açısından sorun olmaya devam ediyor. Şubatta Körfez medyası Suudilerin Esad’la el sıkışmak için müzakere ettiği başlıkları şöyle sıralamıştı:

– BM Güvenlik Konseyi’nin 2254 sayılı kararı çerçevesinde siyasi tahlil için muhalefetle müzakerelere girilmesi.

– Anayasada değişiklik yapılması.

– Siyasi tutukluların bırakılması.

– İran’la artık stratejik mutabakatların imzalanmaması.

– İran kontaklı güçlerin bölgeden çıkartılması.

– Ürdün sonlarında güvenliğin artırılması.

– Körfez’i amaç alan captagon kaçakçılığına karşı tedbir alınması. Hudut denetimlerinin artırılması ve gerekirse Arap güçlerinin Suriye’de konuşlanması.

– Memleketler arası nezaret altında mültecilerin döndürülmesi ve dönenlere baskı yapılmaması.

Ferhan 8 Mart’ta artan temasların Suriye’nin Arap Birliği’ne dönüşünün yolunu açabileceğini açıkladı. Ama bu müzakerelerin nereye vardığı şimdi bilinmiyor.

Çok net olan şey şu ki Suriye’nin Araplarla olağanlaşmayı memleketler arası meşruiyetin tesisi ve tekrar inşa için önemsese de dereyi geçerken İran üzere müttefiklerine sırt çevirmesi beklenmiyor.

Bunlara emsal şartlar Şam’la teması düşünen pek çok tarafın gündeminde bulunabilir. Artık kimi ülkeler şartların kısa vadede gerçekleşmeyeceği gerçeğinden hareketle beklentileri esnek taahhütlere bağlayıp yol almayı deneyebilir.

Ürdün Hükümdarı Abdullah Arap Birliği, ABD ve Rusya ile paylaştığı “adıma karşı adım” yaklaşımıyla Şam’la olağanlaştırmayı öneren birinci önderdi.

Diplomatik ve ekonomik kanallarla Şam’ın tavrını etkilemenin mümkün olacağı kanaati güçleniyor.

Riyad’ın adımlarına bakan Kahire

Şam’la yeni sayfa konuşulurken üzerinde durulması gereken ülkelerin başında Suudi Arabistan’dan sonra Mısır geliyor.

Kahire, Müslüman Kardeşler sayfasının kapatıldığı 2013 darbesinden sonra Şam’a karşı tavrını değiştirdi.

Suriye Ulusal Güvenlik Ofis Lideri Tümgeneral Ali Memlük, 2016 ve 2018’de Kahire’yi ziyaret etti. Mısır İstihbarat Şefi Abbas Kamil de 2020’de Şam’da temaslarda bulundu.

Mısır 2018’de çatışmaya son veren Suriyeli kümelerin siyasi tahlil uğraşlarına mesken sahipliği yaptı. Lakin Devlet Lideri Abdulfettah el Sisi, Körfez’deki finansörlerin tercihlerini gözeterek daha ileri adım atamadı. Dış bağların istikameti açısından Mısır’ın 2013’ten bu yana Körfez ülkelerinden aldığı 92 milyar dolarlık takviyenin hatırı büyük. Suudi Arabistan yeni projelerde tıkanan Mısır’a kesenin ağzını tekrar açmış, 2021 ve 2022’de Merkez Bankası’na toplam 5 milyar dolar aktarmış ve 10 milyar dolarlık yatırım mutabakatlarına imza atmıştı.

Suudi cephesindeki yumuşamaya paralel olarak Dışişleri Bakanı Samih Şükri 1 Nisan’da Suriyeli mevkidaşı Faysal Mikdad’ı Kahire’de ağırladı. Taraflar irtibat kanallarını çeşitli seviyelerde ağırlaştırma konusunda anlaştı. Nisanda mümkün önderler buluşması için taban hazırlandığı öne sürüldü.

Depremden sonra Sisi, Esad’ı aramış ve Lazkiye limanına yardım indirmişti.

Kahire’nin resmi tavrı şu biçimde: BM Güvenlik Konseyi’nin 2254 sayılı kararı çerçevesinde kapsamlı bir siyasi tahlil olursa Suriye’ye dış müdahaleler biter, ülkenin toprak bütünlüğü ve egemenliği korunur, her türlü terörizm ortadan kalkar ve mültecilerin dönüşü mümkün olur.

Riyad ve Kahire’den gelen sinyaller birbiriyle temaslı. Esad’a resmi davetin konuşulduğu sırada Sisi sürpriz bir halde Cidde’ye gidip Veliaht Prens Muhammed bin Selman ile görüştü. Bu, Sisi’nin Suudi Arabistan’a 9 yılda 15’inci ziyareti.

Resmi açıklamaya nazaran görüşmede ekonomik işbirliğinin yanı sıra bölgesel sıkıntılar konuşuldu. Eski Mısır Dışişleri Bakanı Muhammed el Urabi, Riyad’daki Arap Birliği doruğuna atfen “Suriye bir sonraki evrede Araplarla kucaklaşabilir. Mısır bunun için önemeli bir rol oynuyor” diyor.

Mısır, Ürdün ve Irak ortasında gelişen üçlü paydaşlığın bölgesel bir dinamizm kazanması için Suriye’nin çembere girmesi değer arz ediyor. Bu çeşit bir çemberin doğal olarak İran’ın tesirini azaltacağı düşünülüyor. Ayrıyeten İran’ın Riyad’dan sonda 40 yıldır münasebetlerin maslahatgüzargâh düzeyinde sürdüğü Kahire ile de yeni sayfa açma gayreti sonuç verirse çapraz bağların gelişmesi kolaylaşabilir.

Irak Başbakanı Muhammed Şiya el Sudani, Tahran ile Kahire ortasında arabulucu olmak istiyor. Pekin devreye girinceye dek Tahran-Riyad görüşmeleri Bağdat’ta gerçekleşmişti.

Tahran, İran’ın artan tesirine 2004’te “Şii hilali kuruluyor” teziyle dikkat çekmiş olan Ürdün’le de misal bir süreci başlatmayı umuyor.

Körfez’in dayanağından faydalanan Tunus Devlet Lideri Kays Said de 3 Ekim’deki kabine toplantısında 2012’de bağlantıların kesildiği Şam’a büyükelçi atanması için talimat verdi.

Depremden sonra Umman’a birinci, BAE’ye ikinci ziyaretini gerçekleştiren Esad 3 Nisan’da Cezayir Cumhurbaşkanı Abdülmecid Tebbun ile de bir telefon görüşmesi yaptı. Tebbun, Cezayir’in Suriye’ ile ikili alakaları güçlendirme kararlılığını lisana getirdi.

Özetle birbirini etkileyen birden fazla olağanlaşma süreçleri yaşanıyor.

Suriye ile olağanlaşmanın ülkenin yine inşasına yönelik ekonomik işbirliği ve dayanışmaya dönüşmesi değerli ölçüde ABD ve AB’nin yaptırımlarda ne kadar ısrar edeceğine bağlı.

BAE’nin Şam’daki elçiliğini yine devreye soktuğu 2018’den bu yana Suriye’ye takviyesi ‘insani yardım’ kapsamında kaldı. Kuşkusuz Suriye, Arap Birliği’ne dönebilirse şartlar daha da değişmiş olacak. Yeniden de süreç temkinli bir iyimserliği gerektiriyor.