Mahfi Eğilmez*
Merkez Bankası Liderinin misyondan alınmasıyla tekrar gündeme gelen Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın bağımsızlığı sorunu uygundan düzgüne dallanıp budaklandı ve özünden uzaklaştı. Tartışmalar araç bağımsızlığı, maksat bağımsızlığı ikileminde tıkandı. Meğer Merkez Bankasının bağımsızlığı sorunu özünde kâğıt para basımı konusunda siyasal iktidardan bağımsız olmasıdır.
Merkez bankası bağımsızlığı birinci kere David Ricardo’nun 1824’de para arzını sağlayacak olan merkez bankasının harcama yapan hükûmetten farklı bir kurum olması gerektiğini tabir etmesiyle gündeme gelmiştir.
İşin özü budur. Madeni paranın yerini almaya başlayan kâğıt para, nakdî genişleme işini düzgünden düzgüne kolaylaştırdı. Ne kâğıdın ne de mürekkebin hududu vardı. Birkaç liralık masrafla binlerce liralık kâğıt para basılabiliyordu. Bu imkân hükümetlere diledikleri kadar para basma yetkisi veriyordu. Bilhassa Birinci Dünya Savaşı sonrasında birkaç ülke dışındaki bütün ülkeler kâğıt para basımı karşılığında kasaya altın koyma işini de bırakınca karşılıksız kalan kâğıt paranın çoğaltılmasının önünde mahzur kalmadı. İşte merkez bankası bağımsızlığı burada devreye girdi. Merkez bankası, hükümetlerin istediği kadar para basmayacak, ekonomik gereklere uygun para basacaktı. Para basma kararı Merkez Bankası’na ilişkin olacak ve ona müdahale edilmeyecekti. Gerçek bağımsızlık buydu, hala da budur.
Merkez bankaları uzun mühlet bu bağımsızlığı para arzını[i] denetim için kullandılar. Para arzı üzerine kısıtlar koydular ve enflasyonu yükseltmemek için para arzını genişletmemeye uğraş gösterdiler. Ne var ki bilhassa sermaye hareketlerinin özgür kalmasından sonra merkez bankasının para arzını denetleme imkanı giderek azaldı. Türkiye’deki tarifiyle en geniş para arzı olan M3 şöyle oluşuyor:
M3 = (Dolanımdaki Banknotlar + Madeni Paralar) – Banka Kasalarındaki Nakit + Vadesiz Mevduat + Vadeli Mevduat + Repo + Para Piyasası Fonları + Bankalarca İhraç Edilen Menkul Kıymetler
Bu para arzı tarifi çerçevesinde merkez bankasının direkt denetleyebileceği kısım M0 ya da en dar manada para arzı denilen ‘(Dolanımdaki Banknotlar + Madeni Paralar) – Banka Kasalarındaki Nakit’ kısmıdır. Merkez Bankası dolanıma yeni para sokmayarak (para basmayarak) bu kısmı direkt denetleyebilir. Buna karşılık çok daha büyük bir ölçüsü tabir eden geri kalan kısım üzerindeki kontrol tesiri lakin dolaylı yollardan olabilir. Mecburî karşılıkları artırarak yahut azaltarak kredi hacmini denetleyebilir, bankaları fonlamakta kullandığı faizleri yükselterek yahut düşürerek mevduat ve kredi hacimlerini etkileyebilir, açık piyasa süreçleri aracılığıyla piyasadaki likiditeyi değiştirerek bu tesirleri güçlendirebilir. Bu sayılan tesirler hiçbir vakit M0 üzerindeki dolaysız tesirler kadar güçlü değildir. Merkez Bankası’nın bu sayılan araçlarla bankaların yurtdışından kredi alması ve bunu içeride krediye çevirmesi üzerindeki tesiri daha da zayıftır.
Öte yandan bankaların banka parası (kaydi para) yaratma yeteneğinin büyüklüğü küçüklüğü de para arzını tesirler.[ii] Merkez bankası, bankaların banka parası yaratma yeteneğini de yeniden mecburî karşılık oranları ve faiz oranlarını değiştirerek etkilemeye çalışır.
20’nci yüzyılın birinci üç çeyreğinde, sermaye hareketleri bu kadar hür değilken yani para ülkeler ortasında bu kadar kolay seyahat etmezken, para arzını bu araçlarla denetlemek nispeten kolaydı. Son 40 yılda bu araçlara ekleme yapmak konusunda en besbelli katkı makro ihtiyati siyasetler ismi altında geldi.[iii] Ne var ki bu katkı da para arzını denetlemek konusunda fazla tesirli olamadı. 21’inci yüzyılda sermaye hareketlerinin giderek globalleşmesi ve kredi tavanı üzere direkt kontrollerin yerini faiz üzere dolaylı kontrollerin alması sonucu merkez bankalarının para arzı üzerindeki kontrolü de giderek hudutlu ve maliyetli hale gelmeye başladı. Bu durum dış kaynaklara fazla bağlı olan ve kur tesirini daha fazla hisseden gelişme yolundaki ekonomilerde kur tesirinin enflasyonist baskı yaratmasını önlemek için daha yüksek faiz verilmesine yol açtı. Merkez bankaları para arzı ve münasebetiyle enflasyon üzerinde yitirmeye başladıkları etkiyi tekrar kazanabilmek için farklı sistemler denemeye yöneldiler. Bu yollar içinde en yaygın başvurulanı enflasyon hedeflemesi oldu. Bu formülde merkez bankaları bir enflasyon amacı belirleyip para siyasetini o gayesi tutturmak üzere kullanmaya başladılar. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası da 2001 krizi sonrasında enflasyon hedeflemesi prosedürünü para siyasetinin temel formülü haline getirdi ve uygulamaya yöneldi. 18 yıldır süren bu uygulama üzerinde bir kıymetlendirme yaptığımızda başarılı sonuçlar alınamadığını görüyoruz. Bu devir boyunca birkaç yıl dışında enflasyon gayesinden büyük sapmalar ortaya çıktı. Evvelki yıllarda başarısızlığın temelinde para siyasetinin sıkı olmaması tesirliydi, son 2 yıla baktığımızda enflasyon hedeflemesine dayalı para siyasetinin karşılaştığı başarısızlıkta bilhassa iki mevzunun tesirli olduğunu görüyoruz: (1) Para siyaseti yarı sıkı olarak uygulandı. Faizler yüksek tutulurken zarurî karşılıklar düşük bırakıldı. Bunda büyümede yaşanan ivme kaybını gidermek maksadıyla hükümete dayanak olma telaşı tesirli oldu. (2) Maliye siyaseti para siyasetini desteklemeye yönelmek yerine gevşek tutularak büyüme desteklemek enflasyonu denetlemeye tercih edildi.
Amacım büyüme ile enflasyon ortasında enflasyonun öncelik alması gerektiğini vurgulamak değil. Şayet büyüme önceliği almışsa o vakit yüzde 5’lik faiz oranında ısrar etmenin manası olmadığını gündeme getirmek istiyorum. Zira memur ve emekçi fiyatlarını baskı altında tutmak üzere Merkez Bankası’na bu çeşit hükümet kaynaklı bir gaye empoze edilmesi yılsonunda önemli prestij kaybına yol açıyor.[iv]
29.09.2009 günü, o vakit yazı yazdığım, Radikal Gazetesi’nde Merkez Bankası Bağımsızlığı başlığı altında şunları yazmışım: “Ben bir ülkede Merkez Bankası’nın bağımsızlığını kanunlara değil üç sorunun cevabına bakarak anlarım: (1) Merkez Bankası Lideri hükümetin izlediği maliye siyasetini eleştirebiliyor mu? (2) Hükümet Merkez Bankası Başkanı’na hürmet gösteriyor mu? (3) Merkez Bankası hükümetin siyaset metinlerinde uygulayıcı olarak görevlendiriliyor mu? Birinci iki sorunun cevabı evet üçüncününki hayır ise o ülkede Merkez Bankası bağımsız demektir.”
[i] Para arzı, bir iktisatta bir periyotta piyasada bulunan para stokuna verilen isimdir. M harfiyle gösterilir. Bu kavram emisyon hacminden farklıdır. Zira içinde emisyon yani dolanımdaki banknotlar ve madeni paralara ek olarak diğer satınalma araçları da vardır. Para arzının çeşitli hallerde ölçülmesi mümkündür. Bu ölçümler ekseriyetle iki kümede toplanır dar para arzı ve geniş para arzı. Dar para arzı iki halde ölçülür: M0 ve M1.
M0, en dar manadaki para arzıdır. TCMB tarafından dolanıma çıkarılmış banknotlarla, Darphane tarafından dolanıma çıkarılmış madeni paranın toplamından bankaların kasalarında bulunan nakit paranın düşülmesiyle bulunan toplamı gösterir. Üstte emisyonu anlatırken değindiğimiz dolanımdaki paraya eşittir.
M0 = (Dolanımdaki Banknotlar + Madeni Paralar) – Banka kasalarındaki nakit
2018 Sonu prestijiyle M0 = (137,2 – 13,8) = 123,4 milyar TL
M1, M0’a bankalarda bulunan vadesiz mevduatın da eklenmesiyle ortaya çıkar.
M1 = M0 + Vadesiz Mevduat
2018 Sonu prestijiyle M1 = 123,4 + 389,1 = 512,5 milyar TL
Geniş para arzı da iki biçimde ölçülür: M2 ve M3.
M2, M1’e vadeli mevduatların eklenmesiyle bulunur.
M2 = M1 + Vadeli mevduat
2018 Sonu prestijiyle M2 = 512,5 + 1.428,1 = 1.940,6 milyar TL
M3, en geniş para arzı olup M2’ye repo ve para piyasası fonları ve bankalarca ihraç edilen menkul değerler eklenerek bulunur.
M3 = M2 + Repo + Para Piyasası Fonları + Bankalarca İhraç Edilen Menkul Kıymetler
2018 Sonu prestijiyle M3 = 1.940,6 + 47,7 = 1.988,3 milyar TL
[ii] Bankalar, para arzını asıl olarak kredi açarak etkilerler. Açılan her ünite kredi para yaratmaya yol açar. Bunu bir örnekle açıklayalım. Bir kişinin bankaya 100.000 TL mevduat yatırdığını varsayalım. Banka bu yatırılan para karşılığında belli bir oranı keserek bu ölçüsü Merkez Bankası’na yatırmakla yükümlüdür. Buna zarurî karşılık denir. Diyelim ki bu oran yüzde 10 olsun. Bu durumda banka yatırılan 100.000 TL’nin 10.000 TL’sini Merkez Bankası’na zarurî karşılık olarak yatırmak üzere ayıracaktır. Banka, kalan 90.000 TL’yi yeni kredi olarak kullandırabilir. Diyelim ki 90.000 TL’yi alan kişi bu parayı çabucak kullanmayarak bankada 90.000 TL’lik mevduat açmış olsun. Bu durumda banka kendisine yatırılan 90.000 TL’nin yüzde 10’unu zarurî karşılık olarak ayıracak ve kalan 81.000 TL’yi tekrar kredi olarak kullandırabilecektir. Bu süreç böylelikle devam eder ve teorik olarak mecburî karşılık oranıyla çarpılacak kadar (yani 100.000 TL kadar) para yaratılma imkanı çıkar. Buna banka parası ya da kaydi para deniyor.
[iii] Makro ihtiyati tedbirler için bkz.: http://www.mahfiegilmez.com/2014/11/makro-ihtiyati-politikalar-ve-turkiye.html
[iv] Türkiye’de enflasyon hedeflemesinde kullanılan enflasyon gayesi Hükümet ve TCMB tarafından birlikte saptanıyor. Kanımca hükümet, memur, emekçi ve emekli maaşı artırımlarını sonlu tutabilmek gayesiyle düşük bir enflasyon maksadı belirliyor ve bunu Merkez Bankası’nın uygulamasını istiyor. Buna karşılık maliye siyasetini büyüme gayeli gevşeterek bu maksadın tutturulamamasına katkıda bulunuyor.
*Bu yazı Mahfi Eğilmez’in şahsî blogundan alınmıştır.
