T24-Ankara
Atatürk, Ankara’ya birinci kere, yaklaşık tam 100 yıl evvel, 27 Aralık 1919’da geldi. Bozkırın ortasında küçük bir kasaba olan Ankara’da evvel -23 Nisan 1920’de- Ulusal Kurtuluş Savaşı’nı yöneteceği Büyük Millet Meclisi’ni kuracak, akabinde 29 Ekim 1923’te Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşu ilan edilecekti. Lakin Atatürk, Cumhuriyet’in ilanından da evvel, 17 Şubat 1923’te topladığı 1. İzmir İktisat Kongresi’ni açış konuşmasında “gerçek kurtuluş” için ekonomik kalkınma ve gelişmeye işaret etmiş, bu yoldaki stratejik gayesi de “ziraat” olarak belirlemişti.
Atatürk Orman Çiftliği, işte o “gerçek kurtuluş” gayesinin peşindeki en somut adımlarından biri, 13 Ekim 1923’te “başkent” ilan edilmekle birlikte hâlâ bir kasaba imgesinde olan Ankara’da atıldı: Atatürk Orman Çiftliği!
Atatürk Orman Çiftliği’nin resmi internet sitesinde, “Emeğin ve Fedakârlığın Hikâyesi” başlığını taşıyan “Tarihçe” kısmında, o birinci adım şöyle ifadelendiriliyor:
“Yıl 1925… Cumhuriyet’in ilanından iki yıl sonra… İmkânsızı başaran Atatürk ve arkadaşlarının bir ülkeyi doruktan tırnağa; eğitimden, tarıma, sanattan, bilime kadar tekrar inşa ettiği yıllar… Yani Türkiye Cumhuriyet’ini, ‘muasır medeniyet seviyesine’ çıkarma adımlarının atıldığı yıllar…
İşte o yılın ilkbaharında yeni başşehir olmuş Ankara’da yeni bir milat yazılıyor. Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın siyasi ve askeri zaferler ne kadar büyük olursa olsun, ekonomik muvaffakiyetler ile desteklenmedikçe kazanılan zaferlerin ‘payidar’ olmayacağına dair inancının miladı bu…
Paşa, yerli-yabancı birçok tarım uzmanını köşküne davet ediyor ve Ankara’nın yanı başında büyük bir çiftlik kurmak istediğini, bunun için yer aramalarını emrediyor…”
(…) “Tetkikler bitiyor ve sonucu Büyük Önder’e arz ediyorlar. Atatürk, elleriyle bugünkü çiftliğin olduğu yeri işaret ediyor ve soruyor:
– Burayı gezdiniz mi?
Uzmanlar, ‘bu yerin, çiftlik kurulması için gerekli vasıflardan hiçbirini taşımadığına ve bataklık, çorak, yoksul bir yerle karşı karşıyla olduklarını’ dair kanaatlerini bildiriyorlar.
İşte Atatürk’ün yanıtı:
– İşte istediğiniz yer bu türlü olmalıdır. Ankara’nın kenarında, hem batak, hem çorak, hem de üzücü yer. Bunu biz ıslah etmezsek, kim gelip, ıslah edecektir?”
(…)
“Tarihe geçen bu teşebbüs, o denli büyük başarılara sahne oluyor ki, yıllarca tarım ve hayvancılık konusunda çığır açan çalışmalar burada yapılıyor. Ve Çiftlik, çok değerli bir misyon üstleniyor:
‘Halka gezecek, eğlenecek ve dinlenecek sıhhi yerler, hiylesiz ve nefis besin unsurları temin eylemek.’
1937 yılına gelindiğinde, Atatürk, öbür çiftlikleriyle birlikte Atatürk Orman Çiftliği’ni de milletine ikram etmek istiyor ve mülklerinin ve çiftliklerinin millete devranı için süreçleri başlatıyor. Öncelikle Tapu İdaresi’ne direktif veriyor ve hazırlanan zaman evraklarını imzalamak üzere Çiftlik içinde yer alan Marmara Köşkü’ne geliyor. Bir ay sonra Başbakanlığa yazdığı 11 Haziran 1937 tarihli tezkere ile hayvan varlığı ve demirbaşları ile birlikte bütün tesislerin, Hazine’ye bağışlandığını bildiriyor…”
Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş süreciyle eş vakitli olarak “gerçek kurtuluş” arayışıyla inşa edilen Atatürk Orman Çiftliği’nin (AOÇ), kurumun hâlâ yayında olan sitesinde aktarılan kısa öyküsü bu.
Son olarak Sıhhat Bakanı Fahrettin Koca’nın kurucusu olduğu Medipol Üniversitesi ile Medipol hastanelerinin kurucu vakfı olarak görünen TEBA’ya kiralama yolu üzerinden arazi bölümü ile gündeme gelen AOÇ, bugün, 52 milyon metrekareye yayılan toprağının neredeyse yarısını* kaybetmiş durumda.
Atatürk’ün Fransız Sinema Arşivi’nden çıkan videosu
Zirai faaliyetler, hayvancılık, örnek üretim, yeşil alan
Atatürk’ün planına nazaran, iki hatta büyüyen kentin merkezinde yer alacak çiftlik, hem öbür çiftçiler için örnek oluşturacak üretim modelleri, hem geniş yeşil alanı, hem de bu alanlarda yapılacak kültürel faaliyetlerle çağdaş kent ömrünün değerli simgelerinden biri olacaktı. İzleyen süreçte bu maksatlara ulaşıldı.
AOÇ, 20 bin dönüm arazinin satın alınmasıyla oluşturulmaya başlandı. Yapılan plana nazaran, Ankara’nın merkezinde devasa bir çiftlik alanı oluşturulacaktı. Plan dahilinde, etrafta bulunan ve işletilmeyen Etimesgut, Balgat, Çakırlar, Güvercinlik, Macun, Tahar ve Yağmur Baba çiftlikleri de satın alındı. Vakit içerisinde çiftlik yerinin büyüklüğü 52 milyon metrekareye kadar ulaştı. Büyük kısmı yeşil alan haline getirilen çiftlikte, başlangıçta çok az sayıda bina yapıldı.
İçinde az sayıda ağaç ve çok az sayıda yapı bulunan devasa toprağa yönelik planlamalar yabancı mimarlarla, bilim insanlarıyla yapıldı. Çiftliğin bir kısmı zirai faaliyetler ve hayvancılık için ayrılırken, bir kısmı rekreasyon alanı olarak düzenlendi. Tarım ve hayvancılık faaliyetlerinden elde edilen eserlerin işlenerek pazarlanması, çiftliği tıpkı vakitte bir devir yeni başşehir Ankara’nın sanayi merkezi hâline getirdi. Çiftlikte hazırlanan eserlerin satışı ve pazarlanmasıyla hem gelir elde edilmesi, hem de ticari hayatın geliştirilmesi amaçlandı. Bozkır görünümündeki çiftlikle faaliyetler, fidan yetiştirme, bahçecilik, bağcılık ve hayvancılık ile başladı.
Çiftlik Merkez Lokantası kiralandı
Çiftlik, beden bulmaya başladıkça halka açıldı. Çiftliği gezmeye gelenler için 1926’da “Gazi İstasyonu” isimli tren istasyonu yapıldı. İstasyonun bir kısmı daha sonra Merkez Lokantası olarak bilinen, Atatürk’ün de sıkça kullandığı lokantaya çevrildi. Atatürk ile 2. Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’nün en bilinen yemek fotoğrafının da çekildiği yer olarak bilinen, Atatürk’ün 1920’lerin ikinci yarısından itibaren dostları ve konuklarıyla bir ortaya geldiği, vakitle Ankara’da siyasetçilerin, bürokratların, sanatkarların, gazetecilerin uğrak yeri olan, Cumhuriyet tarihi boyunca renkli balolara ve tertiplere konut sahipliği yapan Çiftlik Merkez Lokantası, işletmecinin kirayı ödeyememesi nedeniyle AOÇ’nin teşebbüsüyle 2013’te kapatıldı. “Kültür varlığı” olarak tescil edilen yer, daha sonra Kaşıbeyaz Lezzet Grubu’na kiralandı ve 2016’da “Kaşıbeyaz Ankara” olarak açıldı.
Bira fabrikası ve hayvanat bahçesi
1933 yılında çiftlikte kurt, tilki, çakal, ayı, domuz, süne, kımıl üzere hayvanların teşhiri için küçük bir hayvanat bahçesi kuruldu. Çok ilgi çeken Hayvanat Bahçesi, 1940’ta büyütüldü ve Melih Gökçek’in Ankara Büyükşehir Belediye Başkanlığı’ndaki Ankapark Projesi için kapatılana kadar varlığını sürdürdü.
1936-1937 yılları ortasında mimar Ernst Egli tarafından, Atatürk’ün isteği ile çiftlik yerinde bira fabrikası, bira fabrikası hamamı, memur ve emekçiler için konutlar, Atatürk’ün manevi kızı Ülkü Adatepe için bir mesken ve çiftlik müdürü için yapılan villa inşa edildi.
1981’de de, Ankara Ticaret Odası, Atatürk’ün Selanik’te doğduğu konutun teğe bir kopyasını çiftlik yeri üzerine inşa etti. Bu mesken, müzeye çevrildi.
Fransız Sinema Arşivi’nden Afet İnan, M. Kemal Atatürk ve ABD Büyükelçisi Joseph Grew görüntüleri
Arazinin yarısına yakını satıldı!
Atatürk’ün 1925’te oluşturulması talimatı verdiği, vefatından bir yıl evvel Hazine’ye bağışladığı AOÇ toprağı, vefatından çabucak sonra talan edilmeye başlandı.
52 milyon metrekarelik bir alana yayılan AOÇ, Atatürk’ün vefatından bu yana arazi varlığının yarısına yakınını kaybetti. Ankara’nın akciğeri de olan AOÇ toprağının yeşil alanlarındaki kaybın da yüzde 40 seviyesinde olduğu belirtiliyor.
1939’dan itibaren arazi yavaş yavaş toprak kaybetmeye başladı. Kamu kurumlarına 1939-1989 yılları ortasında 23 milyon metrekareye yakın arazi (52 milyon metrekarenin yüzde 44,23’ü) satıldı. Bu toprakların büyük kısmı, AOÇ’nin merkezi olarak nitelenen bölgeden uzakta, 1950’de çıkartılan, bölgeye özel statü kazandıran maddedeki esneklikler kullanılarak satılabildi. 1980’den sonra arazinin bir kısmına Gazi Orduevi yapıldı, bir kısmı Devlet Mezarlığı olarak düzenlendi.
Tahsis ve kiralamalar
AOÇ’de 1988 -2012 yılları ortasında arasında da “bedelsiz tahsis ve kiralama” prosedürü kullanılmaya başlandı. Bu periyotta, artık AOÇ toprağının merkezi/kalbi olarak nitelenen yeşil alanlar da adım adım erimeye başladı. Bu periyotta bedelsiz tahsis usulüyle evvel kamu kurumlarına, kamu kurumları aracılığıyla da bir kısmı özel kurumlara devredilen arazi ölçüsü 1 milyon 158 bin metrekareyi buldu. Ve AŞTİ, Cumhurbaşkanlığı Külliyesi, Ankapark
AOÇ’nin tapulu malı olan ve kamu kuruluşları ile özel bireylere kira karşılığı verilen arazi ölçüsünün 6 milyon 888 bin metrekareye ulaştığı belirtiliyor. Böylelikle AOÇ’nin yüzde 50’ye yakınına (yüzde 47,12) tekabül eden 24 milyon 503 metrekarelik kısmı satılmış ya da tahsis edilmiş, kiralanmış oldu. Lakin kiralanan alanlarda yapılan devasa yapılar, geri dönülmez tahribata yol açtı. Yeşil alanlar yok edildi, geri dönüşü mümkün olmayan imar faaliyetleri yapıldı.
Kiralama yoluyla arazinin geri dönülemez biçimde yapılaşmasının önünü açan gelişmelerden biri, Ankara Şehirlerarası Terminal İşletmesi’nin (AŞTİ) inşa edilmesi oldu. AŞTİ, kiralama karşılığıyla belediyeye devredilen yere yapıldı. Melih Gökçek, 2026’da kiralama müddeti bitecek olan AŞTİ’nin taşınması için proje geliştirdi, lakin bu proje belediye başkanlığını bırakmasıyla şimdilik rafa kalktı.
2008’de Bakanlar Şurası kararıyla AOÇ yerlerindeki yetkinin Ankara Büyükşehir Belediyesi’ne periyodu son devirdeki büyük yapılaşmanın önünü açtı. 900 bin metrekare büyüklüğünde bir alana yeni Başbakanlık Yerleşkesi ve yollar yapılması planlandı. Kelam konusu yapı, daha sonra Cumhurbaşkanı ve AKP Genel Lideri Tayyip Erdoğan’ın isteği üzerine Cumhurbaşkanlığı Beştepe Külliyesi olarak bugüne geldi. Toplamı 1,2 milyon metrekareyi bulan, SİT derecesi değiştirilerek yapılaşmaya açılan başka bir alana da, eski Hayvanat Bahçesi alanı da dâhil edilerek, Ankapark yapıldı.
Yargı kararlarına karşın yapılaşma
Cumhurbaşkanlığı yerleşkesi ve Ankapark’ın imali ile ilgili olarak idari yargıda açılan 30’u aşkın davada çok sayıda “yürütmeyi durdurma” kararı verilmesine karşın inşaatlar devam etti. İnşaatların bitim evresine geldiği sırada ise en kritik 5 davada, yapılaşmaya onay veren kararlar çıktı. Yargı kararlarının vaktinde uygulanmamasıyla başlayan süreç, devasa inşaatların tamamlanmasıyla sonlandı. Yargı, AOÇ toprağının “1. Derece Doğal ve Tarihi Sit Alanı” şerhini kaldıran kararları onaylayarak, tahribata yol verdi.
Önce SİT derecesinin değiştirilmesi, daha sonra toprakların “kentsel dönüşüm” kapsamına alınarak yapılaşmaya imkan tanınması ile yürütülen bu süreç, 37 bin metrekarelik bir arazinin ABD Büyükelçiliği’ne TOKİ üzerinden satılması ile de gündeme geldi.
Herkes bir modül aldı
AOÇ yerinde artık Hayvanat Bahçesi yok. Merkez Lokantası 1960’larda birinci kere özelleştirilmişti. Uzun yıllar lokantayı işleten isimler icralık olunca, AOÇ yine ihaleye çıktı ve 10 yıllığına bir et lokantasına kiralama yapıldı.
Bira Fabrikası uzun yıllardır faaliyette değil. Emekçi lojmanları ve hamam kısmı de o denli. Tarihi fabrika, müze vb. bir halde kullanılabilecek özelliklere sahip. Fakat bunun yerine alana TBMM Kongre ve Kültür Merkezi yapılması kararı alındı. SİT derecesi değiştirilerek yapılan planlama, 2013’te Danıştay kararıyla durdurulabildi. Yargı kararı olmasaydı, AOÇ’nin kalbi olarak nitelendirilen bölgede evvel yıkım yapılacak, daha sonra ise devasa binalar inşa edilecekti. Tarihi bira fabrikası ve eklentileri atıl durumda akıbetini bekliyor.
1950’li yıllardan başlanarak Makina ve Kimya Sanayisi Kurumu’na, Çimento Fabrikaları’na, kömür depolarına, trafolara, çeşitli fabrikalara, spor tesislerine, konut kooperatiflerine, hal yeri üretimine, üniversitelere, Ankaray depolama tesislerine, Ankara Şehirlerarası Otobüs Terminali’ne, Ordu Konutu’na, turistik tesislere tahsis edilen, kiralanan, satılan çiftlik yeri, kesim modül yok edildi. AOÇ toprağından kesim alan başka kurumlara gelince, şöyle:
Şeker Fabrikası Türk Traktör TİGEM-Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü MİTAŞ AŞTİ-Ankara Şehirlerarası Otobüs Terminali Gençlerbirliği Spor Kulübü Ankaragücü Spor Kulübü DMO-Devlet Gereç Ofisi Devlet Mezarlığı Petrol Ofisi A.Ş. Genel Müdürlüğü, Ankara Su ve Kanalizasyon Yönetimi (ASKİ) Genel Müdürlüğü Türkiye Jokey Kulübü Atlı Spor Kulübü Binicilik İhtisas Kulübü Gençlik ve Spor Genel Müdürlüğü Ankara Set Çimento Fabrikası MİT Müsteşarlığı Büyükşehir Belediyesi Fen İşleri BELKO Yenimahalle Belediyesi Etimesgut Belediyesi Karayolları Genel Müdürlüğü Etibank Makine ve Kimya Enstitüsü Kurumu Toprak Mahsulleri Ofisi Devlet Su İşleri Sosyal Güvenlik Kurumu Şap Enstitüsü MTA-Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü TPAO- Türkiye Petrolleri Anonim İştiraki MİTAŞ PTT Genel Müdürlüğü ABD Büyükelçiliği TEBA Vakfı.
TEBA’ya TCDD yapılarından sonra AOÇ’den yarım milyon metrekare
Bugün AOÇ’de, kuruluş emelini anımsatacak sonlu sayıda üretim var yalnızca. Süt ve peynir üretimi, meyve suyu tesisi, şarap fabrikası varlığını sürdürüyor. Çiftlik içerisinde gezinti yapılabilecek alanlar hâlâ mevcut. Kuruluş gayesinden çok uzaklaşılmış olsa da AOÇ’nin getirildiği bu haliyle kısmen de olsa korunma talihi hâlâ sürüyor. Fakat AOÇ, bugün de yeni bir “kiralama” ile gündemde. Özel statüsü gereği satılması mümkün olmayan arazinin 555 bin metrekarelik kısmının evvel Hazine ve Maliye Bakanlığı’na devredildiği, zamandan sonra da kiralama tekniğiyle TEBA Vakfı’na verildiği anlaşıldı. TEBA, tıpkı vakitte Sıhhat Bakanı Fahrettin Koca’nın kurucusu olduğu, bakanlık koltuğuna oturmasının akabinde münasebetini kestiğini açıkladığı Medipol Üniversitesi ile Medipol hastanelerinin kurucu vakfı. Kısa müddet evvel başşehrin tarihi Ankara Garı yerleşkesindeki birtakım binaların Medipol’a devredildiğinin ortaya çıkmasıyla gündeme gelen vakıf, “kiralama” tekniğiyle birçok değerli arazi ve binanın sahibi oldu.
TMMOB: Nasıl ve hangi kuralla kiralanıyor belirli değil, tam bir talan yaşıyoruz Vakfın, AOÇ yeriyle ilgisi Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği (TMMOB) Ankara Şubesi’nin AOÇ toprağının 555 bin metrekarelik kısmında plan değişikliğine gidilmesi konusunda açtığı davayla ortaya çıktı. TMMOB Ankara Şube Lideri Tezcan Karakuş Candan
TMMOB Ankara Şube Lideri Tezcan Karakuş Candan, T24’ün AOÇ evrakı için şu değerlendirmeyi yaptı:
“Krokilerde de net bir biçimde görülüyor. Sıhhat kompleksi yapılmak istenen bu alan, Bilkent Şehir Hastanesi’ne yalnızca 3 kilometre uzaklıkta. Şubat ayında fark ettik aslında bunu ve plan değişikliğine karşı dava açtık. Ağaçlandırılacak alandı lakin SİT derecesini düşürdüler. Plan değişikliği üzerinden açtığımız davaya TEBA Vakfı müdahil oldu ve biz buradan anladık aslında. TCDD’deyle ilgili davalarımıza da müdahil oldular. AOÇ yeri yüzde 40 azaldı zati. Bizim de ulaşamadığımız bir bilgi var burada. Hazine devrediyor fakat kuralları, nasıl yapıldığı muhakkak değil. Tam bir talan devri yaşıyoruz. Sıhhat Bakanı’nın eski sahibi olduğu küme ve kümenin kurucu vakfından kelam ediyoruz. Sıhhat bilimleri ile birlikte ticaret, lojman, konut, üniversite, hastane ile birlikte sıhhat rantı hedefliyorlar. Birinci derece tarihi ve doğal SİT alanı iken, SİT derecesini değiştirdiler, sürdürebilir denetimli kullanım alanı haline getirdiler.” *Bu evrakta paylaşılan satış, kiralama ve tahsis sayıları ile bilgiler, başta Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği olmak üzere, uzmanların hazırladığı rapor ve çalışmalardan derlendi.
