AYM'nin gerekçeli kararı, barış bildirisi ile ilgili suçlamaları çürüttü

Anayasa Mahkemesi (AYM), hendek operasyonları sürerken açıkladıkları “Bu suça ortak olmayacağız” başlıklı barış bildirisi nedeniyle cezalandırılan akademisyenlerden 9’unun başvurusu üzerine verdiği “hak ihlali” kararının münasebetini açıkladı. Kararda, bildirinin açıkladığı günden bu yana tartışılan başlıklar tek tek açıklandı. PKK’lı Bese Hozat’ın talimatıyla bildirinin hazırlandığı savı için, “Bu tip bir açıklama hiçbir belgede yok” denilen kararda, katliam, kıyım üzere sözlerin ise yetkililerin dikkatini çekmek için yapıldığı savunmasına karşı konulan bir delilin da bulunmadığı kaydedildi. Subjektif ve soyut değerlendirmelerle ceza verilmesinin tabir özgürlüğü ihlali olduğunun anlatıldığı kararda, terör örgütünün değil devletin muhatap alınmasının da tüzel, legal ve olağan olduğunun altı çizildi. Kararda, terör örgütünün yıkmak istediği demokratik toplumun tabir özgürlüğünün korunmasıyla mümkün olacağı da belirtildi.  Kararda, akademisyenlerin görüşlerini açıklamasının akademik özgürlüklerle bağına dikkat çekilerek, üniversitelerin varlığının bir nedeninin de bu tartışma alanını yaratmak olduğu belirtildi. Bu yorum, yalnızca akademisyenlerin cezalandırılmaları nedeniyle değil, müracaatın konusu olmayan, “ihraçlarla” ilgili de benzeri bir karar çıkabileceği değerlendirmelerine yol açtı. Karara nazaran, ceza davalarında da mahkemelerin anayasa gereği “beraat” kararları vermeleri gerekiyor.

AYM, 9 akademisyenin başvurusu için “ihlal” kararı vermişti. Karar, 8’e karşı 8 oyla, lider Zühtü Aslan’ın oyunun yasa gereği iki oy sayılmasıyla alınmıştı. Böylelikle cezası ertelenmediğinden bir mühlet cezaevinde yatan Füsun Üstel ile cezası ertelenen öbür akademisyenlerin beraatlerine karar verilmesi için yine yargılama yapılması ve tazminat ödenmesi kararlaştırılmıştı. Yüksek Mahkeme, bu kararının münasebetini açıkladı ve tartışmalı birçok başlıkla ilgili ayrıntılı tahliller yaptı.

“Endişelerin bilincindeyiz”

Kararda, AYM’nin, 40 yıldır ülkenin bir kısmında OHAL ilanını gerektiren, can kayıplarına yol açan çatışmaların meydana geldiğini bölgedeki güvenlik durumunu ciddileştirecek kelam ve aksiyonlar konusundaki kaygıların şuurunda olduğu belirtildi.

“Tek taraflı ve abartılı”

Kararda, bildirinin, tek taraflı olduğu ve abartılı yorumlar içerdiği, güvenlik güçlerine karşı incitici ve saldırgan birtakım sözler barındırdığının kabul edildiğini de vurgulandı.

“Paylaşmıyoruz ancak tabir özgürlüğü”

Bildirinin toplumun büyük çoğunluğu için kabul edilemez nitelikte olduğunun anlatıldığı kararda devleti halka “katliam”, “kıyım” ve “işkence” yapmakla suçlayan bir açıklamaya katılmanın mümkün olmadığının altı çizildi. Lakin buna karşın AYM’nin içeriğine katılmadığı kelamların de söz özgürlüğü kapsamında kalabileceği vurgulandı. Kararda, “Bir söz ya da açıklamanın söz özgürlüğü kapsamında kalıp kalmadığı değerlendirilirken kelam konusu tabirlerin yanlışsız ya da rahatsız edici olup olmadıkları belirleyici olmaz. Bu noktada kullanılan kelamların gerçek ya da kabule şayan olup olmadığının değil, terör örgütünün cebir, şiddet yahut tehdit içeren metotlarını yasal gösterecek, övecek ya da bu yollara başvurmayı teşvik edecek formda olup olmadığının kıymetlendirilmesi gerekmektedir’ denildi.

Kararda, AYM’nin şu sonuçlara ulaştığı vurgulandı:

• Bildirinin PKK terörünün övülmesi, terörizme takviye gösterisi, şiddet kullanımına, silahlı direnişe ya da başkaldırıya direkt yahut dolaylı teşvik olarak nitelendirilmesi mümkün görünmemektedir. Öbür bir deyişle bildiride diğerlerince birebir hataların işlenmesi hedefiyle terör örgütünün cebir, şiddet yahut tehdit içeren prosedürlerinin savunulduğu değerlendirilmemiştir.
• Bir fikir açıklamasının terörün yahut terör örgütünün propagandası olduğu tez edildiğinde pahalandırılacak en kıymetli öge sözlerin şiddete yol açma potansiyelinin bulunup bulunmadığıdır. Bildirinin devletin terörle gayret faaliyetleri üzerinde kayda paha bir tesiri olduğu gösterilememiştir.
• Bildiriyle hendek olaylarında güvenlik güçleri ile çatışmaya giren örgüt üyelerinin övüldüğü, terör örgütünün yüceltildiği, çatışmalara direkt katılan güvenlik gücü mensuplarına karşı bilhassa bir nefret aşılandığı yahut şiddete başvurmanın cesaretlendirildiği değerlendirilmemiştir.
• Hazırlanmasında yahut imzalanmasında güdülen öbür gayeler ne olursa olsun ve hangi lisan ve üslup kullanılırsa kullanılsın en son olarak bildiride o tarihlerde sürmekte olan çatışmaların sona erdirilmesi talebinin baskın olduğu değerlendirilmiştir.
• Dolayısıyla bildirinin örgütün başa çıkılması imkânsız bir güç olduğu ve emeline ulaşabileceği kanaatini toplum üzerinde oluşturmak, örgütün terör hareketlerine karşı olan kişi ve kuruluşları ortadan kaldırmak, sindirmek, halkın örgüte etkin takviyesini sağlamak maksadıyla ilan edildiği kanaatine ulaşılmamıştır.
• Açıklanan bir fikrin salt ağır olması, yetkilileri sert biçimde eleştirmesi, keskin bir lisan kullanılarak tabir edilmesi ve hatta tek taraflı, çelişkili ve subjektif olması şiddete tahrik ettiği, topluma, devlete ve demokratik siyasal sisteme yönelik olarak bir tehlike ortaya çıkarttığı ve buna bağlı olarak bireyleri kanunlara ters hareketler yapmaya teşvik ettiği manasına gelmez.
• En geniş siyasi özne olan devlete yönelik tenkidin sonlarının bireylere yöneltilen tenkitlere nazaran çok daha geniş olduğunda bir tereddüt olamaz. Yaklaşık on ay boyunca on bir kentte terör örgütüne karşı yürütülen ve milyonlarca insanın hayatını etkileyen operasyonların kamuoyu tarafından takip edilmesi ve operasyonlar hakkında farklı değerlendirmeler yapılması olağan karşılanmalıdır.
• Başvurucuların imzaladığı bildirideki niyetlerin toplumun büyük çoğunluğunun kanılarından açıkça farklı olduğu ortadadır. Fakat tam da bu sebeple bu tıp açıklamaların korunması noktasında daha hassas davranılması gerekir. Zira bu cins müdahaleler kamuoyunun ülkede meydana gelen son derece değerli olaylar hakkındaki farklı bakış açılarının -onların büyük çoğunluğu için bu bakış açısının kabul edilmesi ne kadar sıkıntı olursa olsun- öğrenme hakkına ağır bir sınırlama getirmektedir.
• Bildirinin imzalanmasına neden olan operasyonları yürüten kamu gücüne karşı ağır tenkitlerde bulunulabileceğinin öngörülmesi ve demokratik çoğulculuk açısından bunlara daha fazla tahammül edilmesi gerekir. Üstteki bilgiler dikkate alındığında müracaatçıların mahkûmiyetlerinin zarurî toplumsal bir muhtaçlığa karşılık gelmediği sonucuna ulaşılmıştır.

“Ertelenmiş ceza da orantılı değil”

Kararda, ertelenmiş bile olsa söz özgürlüğüne yönelik bir cezanın özgürlüğe müdahale manası taşıdığı vurgulanırken, bu tip cezaların çoğulcu toplumun sürdürülmesine pürüz oluşturacağı belirtildi. Cezanın, kamu faydasına ait hususların tartışılmasına önemli pürüz oluşturacağı vurgulanarak, “Başvurucular hayatlarını fikir açıklamaları ile sürdüren bireylerdir ve araştırmalar yapmak, konferans ve seminerlere katılmak, tartışmalarda kelam söylemek, tezler ileri sürmek müracaatçıların mesleklerinin bir modülüdür. Hasebiyle söz özgürlüğü özellikle akademisyenler için özel kıymet arz etmektedir. Ertelenmiş olsa bile cezalandırılmanın müracaatçılar üzerinde kesintiye uğratıcı bir tesiri olduğunu ve sonunda kontrol mühletini yeni bir mahkûmiyet almadan geçirse bile bireylerin bu tesir altında ileride fikir açıklamalarından imtina etme riski bulunduğunu kabul etmek gerekir. Sonuç prestijiyle müracaatçıların cezalarının gelecekte infaz edilebilme mümkünlüğünün kendilerinde gerilim ve cezalandırılma telaşı doğurduğu kabul edilmelidir” denildi.

Kararda, zarurî toplumsal gereksinime karşılık gelmeyen cezanın terör örgütü ve terörle çaba kapsamında hedeflenen kamu tertibinin korunması emeliyle orantılı bulunamadığı vurgulandı.

Otosansür refleksi

Kararda, otosansür refleksine hizmet eden bir cezaya maruz kalınmasının kamu gücünü kullananların karar ve aksiyonlarını sorgulanamaz hale getireceği, ceza yerine tenkitleri tesirli biçimde yanıtlamanın kamusal tartışmaya katkıda bulunacağı anımsatıldı. Kamu gücünü kullananların herkesten daha fazla güç ve imkana sahip olduğu belirtilerek, saçma ve ilgisiz gözükse de muhaliflerin haksız atak ve tenkitlerine cevap imkanları bulunduğundan, ceza kovuşturması yoluna başvurulmaması gerektiği vurgulandı. Kararda, “Başvurucuların tabir özgürlüğüne yapılan müdahalenin demokratik toplum tertibinin gereklerine uygun olmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Anayasa’nın 26. Unsurunun ihlal edildiğine karar verilmesi gerekir” denildi.

Gerekçeli kararda, müracaatın görüşüldüğü tarih prestijiyle imzacı 2200 akademisyenden 785’i hakkında terör örgütü propagandası yapma hatasından ceza davası açıldığı ve bir kısmının sonuçlandığı anımsatıldı. Yargıtay içtihatları, Av Kurulu Terörizmin Önlenmesi Kontratı ve AİHM kararlarının sıralandığı kararda, AYM’nin somut olayda, müracaatçıların kelam konusu bildiriyi desteklemelerinin terör cürümlerinin işlenmesinin teşvik edilmesi olarak kabul edilip edilmeyeceği meselesini çözmesi gerektiği kaydedildi.

“Benzerlik propaganda manasına gelmez”

Terörizmi, terörü ve şiddeti legalleştiren, öven ya da teşvik eden kelamların tabir özgürlüğü kapsamında görülemeyeceğinin kaydedildiği kararda, bu ögeleri barındırmayan fakat terör örgütünün ideolojisiyle benzerlik gösteren görüşlerin propaganda manasına gelmeyeceği belirtildi.

Propagandanın soyut tehlike cürmü olarak kabul edilmesinin başta tabir özgürlüğü olmak üzere anayasal haklar üzerinde baskı oluşturabileceğinin belirtildiği kararda, propaganda faaliyetinin cezalandırılabilmesi için olayın somut şartlarında makul oranda tehlikeye neden olduğunun gösterilmesi uygun olacağı kaydedildi.

Hendek olaylarının anlatıldığı kararda, devlete, “katliam” ve “uyguladığı şuurlu sürgün” siyasetinden vazgeçme daveti yapılması başta olmak üzere bildirideki talepler sıralandı.

Bese Hozat açıklaması yok

Kararda, mahkemelerin genelikle mahkumiyet kararlarını, PKK terör örgütünün bir üst seviye yetkilisinin bildirinin yayımlanmasından yaklaşık iki ay evvel Aydın ve demokratik çevreler öz idarelere sahip çıksın” halinde davet yapmasına dayandırdıkları tabir edildi.  Mahkemelerin kelam konusu davetin talimat mahiyetinde olduğunu, bu açıklamanın ardından de yargılamaya husus edilen bildirinin yayımlandığını kabul ettikleri anımsatıldı.

Kararda, buna karşılık mahkemelerin bu mevzuda varsayımı aşan bir kanıt gösteremediği, savcılıkların da bununla ilgili bir metni belgeye koymadığı, mahkemelerin ayrıyeten bir araştırmaya girmediği vurgulandı. Kararda, PKK’lı Bese Hozat kast edilerek, isim verilmeden, bahsi geçen üst seviye PKK’lının iddianamede ileri sürülen tarihten bir hafta evvel yaptığı açıklama anımsatıldı. Bu açıklamada, Kürtler’e ayaklanma daveti yapıldığı, “Aydın ve demokratik çevreler öz idarelere sahip çıksın” biçiminde bir tabirin ise yer almadığı kaydedildi. Kararda, “başvurucuların imzaladığı bildiride, hangi sözler ve üslup tercih edilmiş olursa olsun, çatışmaların sona ermesi ve temel hak ve hürriyetlere hürmet gösterilmesi, tahlil sürecine geri dönülmesi, şiddetin durdurulması, diyalog ve çatışmasızlık ortamının oluşturulması daveti yapılmıştır” denilerek, bunun açıklamalarla ilgisi olmadığı vurgulandı.

“Anlaşılır değil”

Propaganda hatasına delil gösterilen PKK talimatıyla ilgili evrakta ispat bulunması gerektiği söz edilerek, “Bildiriye imza atanların çok sayıda mahkemede yargılandıkları düşünüldüğünde mahkemelerden hiçbirinin bu istikamette bir araştırmaya ve değerlendirmeye gitmemiş olması anlaşılır değildir” denildi.

“Varsayımla olmaz”

Varsayımla verilen bir cezanın ise tabir özgürlüğü üzerinde ağır baskı oluşturacağı vurgulandı.

“Sadece devlete yapılması meşru”

Mahkemelerin, bildiride yalnızca devlete davet yapılmasını da ceza nedeni saydığına dikkat çekilen kararda, bunun örgütü korumak manasına geldiği kabulüne karşılık, “Mahkemelerin bu kanaatine rağmen, tümüyle hukuk alanının dışında hareket eden, maksadı dehşet salmak olan ve toplumu yıldırmaya dönük her türlü hareketi yapmaktan çekinmeyen silahlı ve tehlikeli bir örgütün muhatap alınmamasına yahut değerlendirmelerde şu yahut bu sebeple gözardı edilmesine hukukî bir sonuç bağlanmasının kabul edilmeyeceğinin altı çizilmelidir” denildi.

Kişilerin hukuken yasal şahıslarla, gayrimeşru bireyleri tıpkı seviyede tutmamaları nedeniyle cezalandırılmasının kamusal tartışmayı tümüyle ortadan kaldıracağı, bunun da söz özgürlüğüne müdahale münasebeti oluşturamayacağı belirtildi.

Kanıt sunulmadı

Akademisyenlerin tek gayelerinin “dikkat çekmek ve barışı sağlamak” olduğu savunmalarına yer verilen kararda, “Ceza mahkemelerinin sadece zan ve varsayımlarla mahkûmiyet kararları vermesi düşünülemez. Anılan kararlarda, bildirinin muharrirleri ve imzacıları tarafından açıklanan maksadın geçerli

olmadığını gösterecek somut bir kanıt ortaya konulamamıştır” tabirleri kullanıldı.

“Katliam ve kıyım denilebilir”

Bildirinin kamu faydasına ait problemlere dair olduğu konusunda tereddüt bulunmadığının anlatıldığı kararda, mahkemelerin bildirideki “yıkım”, “katliam”, “işkence”, “sürgün”, “kasıtlı ve planlı kıyım” üzere sözlerin kullanılmış olmasını eleştirmesine dikkat çekildi. Kararda, şöyle devam edildi:

“Temel unsurlar korunarak çaba edilir”

AYM’nin genel görüşüne nazaran, kimi görüş ve sözler kamu gücünü kullanan organlar nazarında kabul edilemez görülse bile demokratik bir toplumda konseyi sisteme, siyasetlere ve uygulamalara karşı çıkan yahut kamu gücünü kullanan organların hareketlerini eleştiren, onları kabul edilemez bulan fikirler serbestçe açıklanması gerektiğinin anlatıldığı kararda, “terörle faal gayret, terörizmin yıkmak istediği demokratik hukuk devletinin temel unsurlarını koruyarak yapılabilir. Bu kapsamda, ne kadar ağır olursa olsun, devletin terörle gayret siyasetlerini eleştiren görüş ve kanılardan ötürü şahıslara yaptırım uygulanmamalıdır” denildi.

Kararda, hususlar halinde sıralanarak, kamu gücünü kullananların tenkit sonlarının bireylere nazaran daha geniş olması, farklı araçlarla bunlara karşılık verme imkanı varken, ceza soruşturmasına başvurulmaması gerektiği anlatıldı. Kararda, sert lisan kullansa da bireyleri direkt amaç almayan bildirinin toplumsal tartışmaya yönelik sözler barındırdığı, Türkiye’yi küçük düşürme emeli taşıdığı gerekçesiyle yapılan müdahalenin de legal olmayacağı anlatıldı.

Barış talebi

Kararda, bildirinin yetkililere çatışmaların sona erdirilmesi davetini içerdiği, resmi vazifelilerinin tenkitlere daha hoşgörülü yaklaşması zaruriliği bulunduğu kaydedildi.

Akademik özgürlük

Kararda, bildirinin belirli ölçüde akademik özgürlüklerle de bir kontağının bulunduğu kabul edilmesi gerektiği anlatılarak, “Akademisyenlerin kanaatlerini kamuoyuyla paylaşmasının tabir özgürlüğünün bir modülü olduğunda kuşku yoktur. Üniversitelerin maksadı bilimsel araştırma yapmak, bilimsel araştırmalarla toplumsal gelişmeye katkı sağlamak ve nitelikli insan gücü yetiştirmektir. Bu maksatları gerçekleştirmek sırf bilim üretmekle ve düşünmeyi ve bilim üretmeyi özendirmekle mümkün değildir. Bunlara ek olarak niyet açıklanmasının desteklenmesi de kuraldır. Hasebiyle akademisyenlerin açıkladıkları görüşler kendi araştırma, mesleksel uzmanlık ve yeterlilik alanlarına ait olmasa, tartışmalı olsa yahut ilgi görmese dahi söz özgürlüğünün sıkı muhafazası altında kalmaktadır. Münasebetiyle uzmanlık alanı dışında olsa dahi akademisyenlerin rastgele bir vatandaş üzere en kritik ve hassas politik problemlerde en güçlü görüşlere bile karşı çıkabilmesi öteki şahısların görüşlerine nazaran daha tesirli olabilir ve bu sebeple de bir toplum ve ülke için hayati derecede değerlidir. Son derece tartışmalı ve kamusal ehemmiyeti yüksek problemlere ait niyet açıklamaları kelam konusu olduğunda söz özgürlüğünün demokratik bir toplum için yaşamsal olduğu ve demokrasinin temel bedellerini teşkil ettiği akıldan çıkarılmamalıdır. Demokrasinin temeli, sıkıntıları açık bir tartışmayla çözebilme gücüne dayanmaktadır. Terör ve şiddeti teşvik ile nefret söylemi dışında tabir özgürlüğünün kullanımına yönelik müdahaleler demokrasiye ziyan vermekte ve onu tehlikeye atmaktadır” denildi.

Kararda, terör mağdurlarının acılarının görmezden gelinemeyeceği lakin bildirinin bu boyutunun olmadığı söz edildi. AYM’nin Yargıtay ve AİHM kararlarını da görmezden gelemeyeceğinin belirtildiği kararda, mahkemelerinin hiçbirinin kararında bildirinin hangi surette terör örgütünün şiddet ve tehdit sistemlerini legal gösterdiğine yahut övdüğüne ya da bu metotlara başvurmayı teşvik ettiğine dair bir kıymetlendirme yapılmadığı vurgulandı.