Sayın Acemoğlu, güncelden başlayalım, Merkez Bankası’nın faiz indirimini nasıl buldunuz?
Merkez bankası kritik bir kurumdur. Bağımsızlığı piyasalar için kıymetlidir ve para siyasetinin objektif ve en verimli unsurlara dayanacağının bir garantisidir. Maalesef, Türkiye’nin Merkez Bankası, uzun bir müddettir, en azından 2011’den bu yana, bağımsız bir durumda değil. Öte yandan hükümetin para ve faiz siyasetini dikte etme gücü artmış durumda. En son faiz oranlarının düşürülmesini de bunun bir işareti olarak görüyorum. Bu iktisada yardımcı olacağını da sanmıyorum.
Merkez Bankalarının bağımsızlığı bütün dünyada niçin değerli? Halka karşı sorumlu olanlar, siyasetçiler değil mi?
Bu yeterli bir soru. Genel fikir, merkez bankası bağımsızlığının olmaması durumunda, siyasetçilerin kısa vadede kendilerine yardımcı olacak lakin iktisada uzun vadede ziyan verecek siyasetler izleyeceği tarafındadır. Deliller da bu tasayı genel olarak haklı çıkarmaktadır. Siyasetçilerin, maliye siyasetinden iktisadi düzenlemelere kadar iktisat üzerinde tesirli olacak sistemleri aslında vardır. Hasebiyle siyasi tercihleri iktisadın genel durumunu zati tesirler. Bu yüzden istikrarsızlıktan, yanlış idareden ve ekonomik krizlerden sorumludurlar.
Temel kusurlar neler?
Türkiye’yi bugünkü kriz durumuna getiren temel ekonomik siyaset kusurları nelerdi?
Türkiye iktisadının bugünkü durumunu, 2000’li yılların ortasından itibaren ekonomik kurumların kötüleşmesinin direkt bir sonucu olarak görüyorum. Türkiye, 2002-2006 yılları ortasında nispeten yüksek kaliteli bir büyüme sağlamıştır. Verimlilik artışı, geniş tabanlı yatırımlar, direkt yabancı yatırımların ülkeye güçlü bir halde akışı sağlanmış, yolsuzluk ve makûs idareler engellenmişti. Fakat tüm bunlar 2006’dan bu yana bilakis çevrildi. Ucuz likidite dahil milletlerarası kaidelerin çok müsait olması sayesinde Türkiye sermaye çekmeye, büyümeye devam etti, lakin bu şekil büyüme sürecinde verimlilik artışı olmadan ve ekonomik verimsizlik ve risk birikmeye başladı.
Bu siyasetlerin bu türlü bir kriz doğuracağı görülemedi mi, göz nazaran göre kısa vadeli politik beklentilere odaklanarak mı bu uygulamalar yapıldı?
Bunu bilmek güç. İki tamamlayıcı faktör görüyorum. Siyasetçilerin bu problemlerle yüzleşmesini engelleyen kısa vadeli seçim gayeleri ve problemler karşısında siyasetçilere çok cazip gelen yine kısa vadeli öbür birtakım faktörler. Aslında bu problemleri onlar yarattılar. Ek olarak, hükümet idaresinde bu meselelere işaret edecek bağımsız teknokrat ve bürokratların, yürekli seslerin eksikliği, Türkiye’yi yönetenlerin problemleri görmezden gelmesini kolaylaştırdı.
Koç Üniversitesi’nin Rahmi M. Koç Bilim Madalyası’na layık görüldünüz. 25 Aralık 2017’deki ödül merasiminde bir iki yılda kriz çıkacağını söylemiştiniz. O denli oldu. Data ya da bulgular neydi ki, bu kestiriminde bulundunuz?
Ekonomik kestirimde bulunmak zordur ve hatta tehlikelidir. Benim öngörüm iki ögeye dayanıyordu: Bir, Türkiye iktisadının derin ve ziyan verici yapısal meselelerini görüyordum. İki, hükümetin kâfi teşvik ve harcamasıyla, iktisadın 18 ay kadar daha ölçülü bir biçimde büyümeyi başararak krizi geciktirebileceğini düşünmüştüm.
Asıl sorun verimlilik
Temel bir sorun olarak Türk iktisadında verimlilik artmıyor diyorsunuz. Bunu biraz açar mısınız?
Verimlilik, bilhassa ekonomistlerin ‘çok faktörlü verimlilik’ dedikleri şey refahın kaynağıdır. Çok fazla yatırım yapmadan giderek daha fazla üretmemizi sağlayan şey budur. Örneğin, bir iktisatta yılda % 2 oranında çok faktörlü üretkenlik artışı varsa, bu, daha fazla personel istihdam etmemesi yahut makine ve sermayeye yatırımını arttırması durumunda dahi, yeniden de yılda % 2’lik bir büyüme oranı elde edeceği manasına gelir. Verimlilik, ekonomik büyümenin en güçlü kaynağıdır.
Daha uygun teknolojiler, daha güzel tertipler ve daha güzel fikirler, üretkenlik artışının temelini oluşturur. Lakin ek olarak, bir iktisat şayet verimlilik artışına ulaşmıyorsa, bu onun derin problemlerden muzdarip olduğu manasına gelir. Türkiye iktisadı için bu kadar telaş verici olan şey de budur. 2006’dan bu yana esasen verimlilik artışımız olmadı. İktisat, en değerli hayat damarlarından birinden kesilmiş oldu.
Türkiye’de kaynakların kıymetli ölçüde rant ve inşaata gittiği görüşü var, iş dünyasında da bu tabir ediliyor. Siz ne dersiniz?
Evet katiyetle gerçek. Milletlerarası standartlara nazaran esasen düşük olan Türkiye’deki yatırımın büyük bir kısmı inşaata gidiyor. Bu açıdan bakıldığında, üretimde çok az verimlilik artışı olması şaşırtan değildir.
Verimliliğin yolu nedir?
Verimliliği artıracak siyasetler neler olabilirdi?
Birkaç adedini sayayım. Daha uygun üretkenlik elde etmek istiyorsanız, daha düzgün teknolojiye gereksiniminiz var. Daha düzgün teknoloji elde etmenin tesirli bir yolu da yabancı yatırımları, bilhassa de ortak teşebbüsleri ülkeye çekebilmek. Bu gerçekleşmedi.
Daha âlâ verimlilik elde etmek istiyorsanız, yatırımı yapacak hakikat şirketlere de gereksiniminiz var. Yolsuzluk ve belirsizlik, bilhassa siyasetçilerin dayanağına sahip olmayanların yapabileceği yatırımlara mani oluşturuyor. Biz bu açıdan da başarısız olduk.
Daha yeterli verimlilik elde etmek istiyorsanız, bir diğer değerli kaldıraç da yatırımdır. Lakin, daha evvel de belirttiğim üzere, düşük yatırım olduğunda ve bunun değerli bir kısmı da inşaata gittiğinde, iktisadın en verimli bölümlerinde gereğince yatırım gerçekleşmiyor.
Gecikerek hazırlanan 11. Beş Yıllık Plan’da “verimliğe odaklanan, sanayii önceleyen” bir siyaset öngörülmesini nasıl değerlendiriyorsunuz? Planı nasıl buldunuz?
Bence bu hususta çok kelam söyleniyor, lakin hareket gerçekleştirilmiyor. Türkiye’de düşük verimlilik artışının gerçek sebepleriyle ilgilenen siyasetler göremiyorum.
Türkiye’nin kısa devirler hariç Tanzimat’tan beri sorunu “dış ticaret açığı.” Kriz periyodunda açığın kapanması sıhhat işaret mi? Türkiye dış ticaret açığı sorunu nasıl çözer?
Bu da yeniden verimlilik artışı ile ilgili. Sağlıklı bir verimlilik artışı varsa, bu ihracatı artırır. Üretken kesimimizin verimsizliği, fazla ithalat yapıp gereğince ihracat yapamayışımızın nedenlerinden biridir.
Kurumların niteliği
James A. Robinson’la yazdığınız Why Nations Fail isimli kitabınızda kurumları “inclusiv” (kapsayıcı) olan ülkelerin kalkındığını, “exclusive” (dışlayıcı) olan ülkelerin geri kaldığını yazıyorsunuz; tarihe de bu türlü bakıyorsunuz. Bunu ortalama vatandaşa nasıl anlatırsınız?
Bunu kolay bir formda şöyle söz edebiliriz: Refahın kökleri kurumlardadır. Ekonomiyi nasıl örgütlediğimizi onlar belirler. Dışlayıcı kurumlar dar bir kümenin denetimindedir, yolsuzluğa bulaşmışlardır, siyasetçilerin çok gücü altındadırlar, mülkiyet haklarını korumakta zayıftırlar. Bu durumda iş dünyası meçhullükten korkar ve yatırımdan kaçınır, rekabetin adil olmamasından çekinir. Bu demektir ki nüfusun değerli bir kısmı iktisatta dezavantajlı durumdadır, zira ya yanlışsız eğitime ya da yanlışsız fırsatlara sahip değildirler. Buna karşı, kapsayıcı kurumlar, bu çeşit monopolleri kıran, yolsuzlukları engelleyen, işletmelerin ve çalışanların mülkiyet haklarını koruyan, gelirlerine bakılmaksızın herkese eğitim veren ve toplumda geniş çapta fırsatlar sunan kurumlardır. Bunlar yalnızca dar seçkinler, büyük işletmeler ya da iktidarlarla ortası yeterli olan insanlara değil, herkese yarar sağlayan, münasebetiyle verimlilik artışını ve büyümeyi sağlayan kurumlardır.
Ancak ekonomik kurumlar boşlukta oluşmuyor. Kapsayıcı ekonomik kurumların, kapsayıcı politik kurumlar tarafından korunmasına muhtaçlık vardır. Yani rastgele bir kümenin yahut bireyin çok güçlü olmasını önleyen, sıradan insanlara imkan sağlayan ve iktidarı kullanma konusunda kontroller, istikrarlar ve sınırlamalar getiren politik kurumlar. Buna karşılık, dışlayıcı ekonomik kurumlar dışlayıcı politik kurumlarla birlikte hareket eder. Bunlar birtakım belli kümelerin, ki bunlar iş adamları, ordu ya da yoz siyasetçiler olabilir, iktidarı monopolize etmelerine yol açar. Tek adam sistemleri yaratır ve insanlara ses vermekten çok onları sustururlar.
