Tom Ough
BBC Future
Cep telefonuyla yapılan birinci sesli görüşmenin 50. yılında cebimizde taşıdığımız teknoloji, dünyanın en büyük zelzele algılama sisteminin yaratılmasına yardımcı olabilir mi?
25 Ekim 2022’de Amerika Birleşik Devletleri’nin (ABD) California Körfez Bölgesi’nde 5,1 büyüklüğünde bir sarsıntı meydana geldi. Bölge genelinde zelzelesi hissedenler ABD Jeoloji Araştırmaları kurumuna (USGS) bildirim yağdırmıştı. Rastgele bir hasar yoktu lakin zelzele bir öteki açıdan değerliydi: Bölgedeki birçok kişinin cep telefonlarına sarsıntı başlamadan evvel ihtar gitmişti.
Daha da kıymetlisi, bu telefonların birçoğu zelzelenin tespit edilmesine de yardımcı oldu.
Google, sarsıntı sarsıntıları başlamadan birkaç saniye evvel kullanıcılara bildirim gönderen bir erken ihtar sistemi geliştirmek için USGS ve California’daki birtakım üniversitelerdeki akademisyenlerle birlikte çalışıyor.
Birkaç saniye kısa bir ihtar penceresi olsa da zelzeleye maruz kalanların bir masanın yahut sıranın altına saklanması için kâfi olabilir. Bunun yanında trenleri yavaşlatmak, uçakların kalkışını yahut inişini durdurmak ve arabaların köprülere yahut tünellere girmesini engellemek için kâfi vakit sağlayabilir. Bu türlü bir sistemin bu nedenle daha güçlü zelzelelerde hayat kurtarabileceği düşünülüyor.
ShakeAlert sistemi iki kaynaktan gelen dataları kullanıyor. Sistem, USGS, California Teknoloji Enstitüsü ve California Berkeley Üniversitesi ile eyalet idaresinin eyalet genelinde kurduğu 700 sismometreden (yer sarsıntılarını tespit eden cihazlar) oluşan bir ağı kullanıyor.
ABD’nin Oregon ve Washington eyaletlerindeki sismometreler de ShakeAlert olarak bilinen erken ikaz sistemini besliyor.
Ancak Google, insanların telefonlarını kullanarak dünyanın en büyük zelzele algılama ağını da oluşturmak istiyor.
Google’ın Android işletim sistemiyle çalışan akıllı telefonların birçoklarında, telefonun hareket ettiğini algılayan ivmeölçerler bulunuyor.
Bunlar genel olarak telefonun çevrildiğini algılaması ve dikeyden yatay moda geçmesini sağlamak için kullanılıyor. Ayrıyeten Google’ın telefonlarında heyeti gelen fitness uygulamasındaki adım sayımı özelliğinde de bundan faydalanılıyor.
Sistem, binlerce hatta milyonlarca öbür Android telefondan gelen bilgileri birleştiriyor.
Ancak bu sensörler şaşırtan derecede hassas oldukları için küçük bir sismometre üzere davranabiliyor.
Google, aygıtlarının bir zelzelenin Birincil (P) dalgalarının titreşimlerini alması durumunda, kullanıcıların telefonlarının otomatik olarak Android Zelzele İkaz Sistemine bilgi göndermesine müsaade veren bir fonksiyon tanıttı.
Sistem, binlerce hatta milyonlarca diğer telefondan gelen bilgileri birleştirerek, bir sarsıntının olup olmadığını ve nerede olduğunu hesaplayabiliyor. Daha sonra sismik dalgaların ulaşması beklenen görülen bölgedeki telefonlara ihtar göndererek erken ikaz verebiliyor.
Radyo sinyalleri sismik dalgalardan daha süratli hareket ettiğinden, ikazlar merkez üssünden uzaktaki alanlara sarsıntı başlamadan evvel gönderilebilir.
Android’de yazılım mühendisi Marc Stogaitis bunu şöyle açıklıyor: “Aslında ışık suratını (bu kabaca bir telefondan yayılan sinyallerin seyahat hızıdır) sarsıntı süratiyle yarıştırıyoruz. Ve şanslıyız ki ışık çok daha hızlı!”
Birkaç saniye araçların köprü ya da tünellere girmesini önlemek için kâfi olabilir.
Verilerin birçok kitle kaynaklı olarak sağlandığında teknolojinin değerli sismometre ağlarının olmadığı erişimi güç alanlarda sarsıntıları tespit etme mümkünlüğünü güçlendirdiği savunuluyor.
Bu, dünyanın daha fakir bölgelerinde erken zelzele uyarısı verme mümkünlüğünü artırabilir.
Google mühendisleri Ekim 2022’de, San Francisco Körfez Bölgesi’ndeki telefonların, sismik dalgalar merkez üssünden dışarı gerçek hareket ederken sarsıntı algılama sinyallerini yakaladığına şahit oldu.
Sistem şu anda bu sarsıntıları tertipli olarak topluyor. Son olarak, 4 Nisan 2023’te California, Tres Pinos yakınlarında meydana gelen 4,5 büyüklüğündeki bir zelzele ShakeAlert sistemi tarafından tespit edildi ve bölgedekilerin cep telefonlarına bildiri gönderilmesini tetikledi.
Günde ortalama 100 kadar küçük zelzelenin yaşandığı California’da zelzelelerin birçok hissedilmiyor. Bununla birlikte, yılda büyüklüğü 4’ün üzerinde yaklaşık 15-20 adet zelzele yaşanıyor.
Dünya genelinde kullanımda olduğu varsayım edilen 16 milyar cep telefonundan üç milyardan fazlası Android tabanlı. Zelzele İkaz Sistemi şu anda zelzelelerin görüldüğü 90’dan fazla ülkede mevcut.
Ancak, bilhassa az sayıda telefon kullanıcısının bulunduğu bölgelerde; denizde meydana gelen ve tsunamileri tetikleyebilecek zelzelelerde sistemin kullanımı sonlu olabiliyor.
Birkaç saniye öncesinde ikaz verilmesine yardımcı olsa da, zelzeleleri gerçekleşmeden evvel varsayım etmek, kıymetli bir zorluk olmaya devam ediyor.
