Taner Akçam*
‘Ermeni Soykırımı’ araştırmaları alanının kurucusu sayılan Prof. Vahakn Dadrian 2 Ağustos 2019 Cuma akşamı kaldırıldığı hastanede vefat etti. Dadrian’ın uzun vakittir rahatsız olduğu biliniyordu.
1926 Kadıköy doğumlu Dadrian aslen Çorumludur. Babası Çorum’un ileri gelen bir yargıcıdır ve İttihatçılarla alakaları çok uygundur. Bu nedenle, ailenin İstanbul’a gelmesine müsaade verilmiştir. Çocukluğu Kadıköy ve Üsküdar’da geçer.
İkinci Dünya savaşı başlamadan yahut çabucak başında Berlin’e matematik okumaya masraf. Sonra Viyana’da Tarih, Zürih’de Milletlerarası Hukuk okur. Chicago Üniversitesinde’nden sosyoloji kısmında doktorasını tamamlar.
Hayatındaki kıymetli dönüm noktalarından birisi Viyana’dır. Kendisi anlatmıştı. Viyana’ya Matematik eğitimine devam etmek için gelmiştir. Derslerinin birisinde, kendisinin Ermeni olduğunu anlayan bir öğretmeni, Franz Werfel ismini duyup duymadığını ve ‘Musa Dağ’da 40 Gün’ romanını okuyup okumadığını sorar. Dadrian, ne Werfel ismini duymuştur ne de romanı bilmektedir.
Franz Werfel ile değişen hayat
Öğretmeni çok şaşırır fakat asıl şaşıran Dadrian’dır. Çabucak romanı bulur ve gözünü kırpmadan okur. Gözüne uyku girmez ondan sonra. Utanır çok; nasıl olur da milletinin başına gelen bu acı felaketten hiç haberi yoktur. Ailesinden ve tanıdıklarından kimse konuşmamıştır bu mevzuyu kendisiyle…
Çocukken, konutlarına gelen birtakım yaşlıların bir odaya kapanıp, konuşup ağladıklarını hatırlar. O vakitler hiçbir mana veremediği bu ağlama merasimlerinin ne manaya geldiğini artık farketmiştir. Ve matematik okumayı bırakır. Daha sonra hayatını Ermeni Soykırımı konusunda çalışmaya adayacaktır.
Sadece Ermeni soykırımı alanındaki çalışmalarıyla bilinmez Dadrian. Mukayeseli Soykırım Çalışmaları’nın değerli kurucularından birisi olur. Harika İngilizce, Fransızca, Almanca, Ermenice ve Türkçe-Osmanlıca lisan bilgisi en kıymetli silahıdır; 2010’lu yıllara kadar çok ağır olarak çalışır ve onlarca eser geride bırakır ve akademik dünyada çok kısa müddette çok saygın bir pozisyon elde eder.
Aktif faaliyetler
Dadrian, akademik çalışmalarının ötesinde, Ermeni soykırımının tanınması doğrultusunda faal faaliyetlerde de bulunur. 1996 yılında başta tanınmış Holokost uzmanı Yahude Bauer olmak üzere, 100 bilim adamının, Türk Hükümetinin inkarcı siyasetlerine karşı çıkan bir açıklama yapmalarını sağlayan odur. Açıklama birçok Amerikan gazetesinde yayınlanacaktır. Gibisi teşebbüsleri 1998 ve 2000’li yıllarda da tekrar eder. Akademik çalışmalar onun için Ermeni milletinin çektiği büyük acının tanınması ve soykırımların engellenmesi uğraşının bir kesimiydi yalnızca.
İnzivaya çekilmesi
Dadrian daha sonra inzivaya çekildi. Kendisini en son 2014 yılında ziyaret ettim. Internet kullanmazdı. Tertipli aramaya çalışırdım. 2016-2017 yıllarında Naim Efendi’nin hatıratını, Gergeryan’ın arşivinde bulduğumu anlattım… Hatırat sorununu Gergeryan ile hiç konuşup konuşmadığını sordum. Pek doyurucu karşılık alamadım, birçok şeyi hatırlamıyordu. İlerleyen yıllarda hafıza kaybı önemli bir sorun oldu. Telefonla konuşurken bile, birden durup kim olduğumuzu ve niye aradığımızı sorardı.
Günlük bakımını sağlayan bir sıhhat şirketi sayesinde son yıllarını epey rahat geçirdi. Ta ki böbrek rahatsızlığı nedeniyle hastaneye kaldırılıncaya kadar. Soykırım çalışmalarının çok kıymetli bir köşe taşı olan Dadrian, Ermeni soykırımı ve mukayeseli soykırım çalışmalarının kurucusu olarak anılacak ve bıraktığı onlarca eser ile sonsuza denk ortamızda yaşayacaktır.
‘Ermeni Soykırımı’ araştırmalarındaki yeri
Soykırım konusunda yapılan tartışmalar hep iki temel soru etrafında döner. Birisi, “NE ve NASIL OLDU” sorusudur, oburu ise “NİÇİN yahut NİYE” sorusudur. Asıl tartışmalar temel olarak NİÇİN/NİYE sorusu etrafında döner. Ermeni soykırımı konusunda ise bizler büyük ölçüde hala NE ve NASIL OLDU sorusu ile uğraşıyoruz; NİÇİN/NİYE sorusu etrafında tartışmaya ise yeni yeni başlıyoruz.
Yapacağımız “NİÇİN/NİYE” tartışmalarında, Dadrian’ın sağladığı, “NE ve NASIL OLDU” bilgileri çok değerli bir yer meblağ. Onun yapıtlarının, bizim üzerinde tartışmayı yürüteceğimiz binanın temellerini oluşturduğunu söylemek abartı sayılmamalıdır. Tüm ömrünü, Türk tezlerinin yanlışlığını ispata ayırmış ve bu mevzuda memleketler arası planda önemli başarılara imza atmış Dadrian’ın NİÇİN/NİYE sorusuna vermeye çalıştığı karşılıkları kâfi bulmayabilir; hatta eksik ve yanlışlıklar içerdiğini de ileri sürülebiliriz.
Zaten Akademik çalışmanın özü de budur. Her gelen nesil kendisinden evvelkini bıraktığı yerden alır ve onu bir adım ileri götürmeye çalışır. Dadrian’ın çalışmaları lakin, onun çalışmaları daha ileriye götürülebilirse, hak ettiği biçimde taçlanmış olacaktır. Dadrian’ın açtığı yoldan ilerleyecek genç akademisyenlerden beklenen de budur.
Tanınmış sosyolog Norbert Elias, 1977 yılında “Adorno Ödülü”nü aldığı merasimde yaptığı konuşmada, kendisinden evvel yakılmış bir meşalenin bir periyot “taşıyıcısı” olduğunu ve kendisinden sonra da diğerlerinin bu meşaleyi taşımaya devam edeceklerini söyler. Burada Dadrian’ın bir farkının altını çizmek gerekir. Ondan evvel bu meşaleyi yakmış olan nitekim yok denecek kadardır. O akademik manada hem meşaleyi yakan hem de bize kadar taşıyandır.
Zannederim Dadrian’ın en büyük isteği ve dileği kendisinin yaktığı ve taşıdığı bu meşalenin genç akademisyenlerce gelecek jenerasyonlara taşınmasıydı. Bu vazife bizlerin önünde duruyor.
Dadrian’ın benim için anlamı
Dadrian benim için bir Hoca, bir üstad ve her şeyden evvel gözetici melek idi. O kadar çok şey borçluyum ki ona…
Satırlara sığdırabileceğimi zannetmiyorum.
Her telefon ettiğimde, “Taner sıhhatin nasıl, antreman yapıyor musun”, diye sorardı. Yaptığımı söylediğimde de “Aferin Taner,” demeyi çok severdi. Çocukluğundan beri tanıdığı kızım Helin’in ne yaptığı, sıhhattinin nasıl olduğu da standart soruları ortasındaydı.
Ermeni soykırımı konusunda çalışmaya başlamamda büyük rolü olmuştu. Şayet onun yardımları olmasaydı bu mevzuda çalışmaya başlayabilir miydim, bilmiyorum. 1990 yahut 1991 yılarıydı. Ermeni soykırımı konusunda çalışmaya karar vermiştim. Çalıştığım Enstitü’ye teklifimi açtım. Bahis hakkında hiçbir bilgileri olmadığı bu nedenle kabul etmelerinin mümkün olamayacağı karşılığını verdiler. Lakin, şayet hususun uzmanlarını davet ederek bir ‘atölye’ (workshop) düzenlersem, tartışmanın sonucuna nazaran bir karar verebileceklerini de eklediler.
Eğer mevzu hakkında çalışmak istiyorsam uzmanları bulmam gerekti. Hamburg Üniversitesi’nden Prof. Petra Kapert ile görüştüm ve yardımını rica ettim. Bana, Dadrian ile münasebet kurmam gerektiğini söyleyerek, okumam için Dadrian’ın İngilizce iki makalesini verdi. O yıllarda, esasen pek birşeye benzemeyen ODTÜ İngilizcemi külliyen unutmuş idim, Dadrian’ın ne adresini bulabilirdim ne de yazdıklarını okuyabilirdim. Utancımdan Petra Kapert’e bunları söyleyemedim.
Londra’da bir arkadaşıma rica ettim; benim için makaleleri Türkçeye çevirdi ve okudum. Sonra ortaya sora Dadrian’ın adresini de buldum. Dadrian makalelerinde birçok Türkçe kaynaktan alıntı yapıyordu. “Bu adam kesinlikle Türkçe biliyordur, ben de Türkçe yazarım”, diye düşündüm. Çok ümidim olmasa da, oturdum Türkçe bir mektup yazdım ve yapmak istediğim çalışmayı anlattım. Açıkçası pek yanıt alacağımı ümit etmiyordum.
“Bu benim 40 yıl sonraki birinci Türkçe korrespondantımdır.” Dadrian’dan gelen Türkçe mektup bu sözlerle başlıyordu. Bu birinci mektuplaşma daha sonra yıllar sürecek dostluğumuzun başlangıcı oldu.
Atölye çalışmasına severek geldi ve yaptığı konuşma çok etkileyici oldu. Bilhassa bir Türk aydınının mevzu hakkında objektif çalışma yapmak istiyor olmasının kıymetinin altını çizdi. Enstitü teklifimi kabul etti. Bu atöyle için hazırladığım taslak metin, Bağlantı Yayınları’ndan “Türk Ulusal Kimliği ve Ermeni Sorunu” ismiyle husus hakkında çıkan birinci kitabım oldu.
Daha sonra doktora tezim de olacak çalışmam boyunca, Dadrian yardımını hiç esirgemedi. O yıllar ne internet ne de e-mail vardı. Faks üzerinden kendisi ile sistemli haberleştim. Her sıradan Türk insanı üzere çok tereddütlüydüm. Kendimden çok emin değildim ve karşılığını bilmek istediğim yüzlerce soru vardı. Yanlış bir şey yazmamak ve söylememek için, akla gelebilecek her soruyu soruyor yanıtını istiyordum.
Büyük bir sabırla her soruma yanıt verdi ve bu karşılıkların dayandığı kaynak bilgilerin fotokopilerini yolladı. Fakat sorular o kadar çoktu ki, bir seferinde dayanamamış, yolladığı fakslardan birisine, “İnşallah sorular sona erdiler” diye bir not düşmüştü. Ona sorduğum soruları ve ondan gelen karşılıkları bugün bile hala saklarım.
Amerika’ya gelmem de onun sayesinde olmuştur. 1999 yılında Enstitü, artık çalışmalarımı destekleyemeyeceğini bildirdi. Almanya’da Ermeni Soykırımı konusunda çalışma imkanım kalmamıştı. Geçindirmek zorunda olduğum ailem vardı. Dadrian’ı aradım. Şayet ABD’ye gelmemi sağlayabilirse, husus hakkında çalışabileceğimi yoksa geçim için öteki bir iş aramak zorunda olduğumu söyledim. ODTÜ İngilizcesini külliyen unutmuştum. Onun teşebbüsleri sayesinde, Michigan-Dearborn Üniversitesi Ermeni Araştırmalar Merkezi beni davet etti. Ve soykırım konusunda çalışmaya devam edebilme imkanına kavuştum.
İstanbul’u çok özlüyordu. Hele Üsküdar’ı… Çok istedim İstanbul’a gelmesini. Çok korkuyordu. “Gelirsem öldürüler beni,” diyordu. İkna edemedim. “En çok hangi yemeği özlüyorsun?” diye sorduğumda, “ızgara köfte” kederi. Hamburg’a her geldiğinde, Oruç Abimin restoranına götürürdüm. Doymak bilmezdi. Birkaç porsiyon ızgara köfte yerdi. Oruç Abi takılırdı, “Senin bu adamı doyuramıyoruz”, diye…
Teorik çalışmalarında “Türk düşmanlığı yaptığı” tenkitlerine çok maruz kalmıştır. Lakin Türklerle her karşılaştığında, Anadolu insanına duyduğu o derin sevgiyi gözlerinden okumak mümkündü. Türklerle çabucak Türkçe konuşmak ve de onlara ezbere Onuncu Yıl Marşı’nı okumak en büyük keyfi idi…
Bir şeyi biliyorum, şayet hayatımın değerli dönüm noktalarında bana yaptığı yardımlar olmasaydı, ben bugün bulunduğum yerde olamazdım. Akademik hayatım boyunca yaptığı dayanak ve katkı ne unutulabilecek ne de karşılığı ödenecek cinstendir. Anısı önünde hürmetle eğiliyorum.
