İktidar olmayı geniş manada kullandığımızda ‘güç’ kavramının kendisi de geniş manada değerlendirilmeyi hak ediyor.
Küçük alanların kendisinin bile ‘iktidar’ alanı yarattığını düşünürsek, idaresi ele geçirmek ya da idaresi elinde bulundurmak tek başına ‘iktidar’ı açıklamaya yetmiyor.
Lakin cari olanın da bir manası var bu kavramda… AKP iktidarının bütün evrelerindeki pragmatizmi, değişimi, ricatı aslında daima iktidar pratiğine içkindi.
Devlet içi güç gayretindeki sikleti ağır olan AKP iktidarının, siyasal İslam açısından da bir imtihan olduğu genel kabul olageldi.
İslam araştırmalarıyla bilinen Mustafa İslamoğlu, T24’e verdiği söyleşide “Türkiye’de Sünniliğin ‘kutsallarının’, Kur’anda yer alan eleştirelliği içermediğini söylemişti.
Bu söyleşide de, siyasal İslam’ı konuşmaya devam ediyoruz.
Muhafazakâr-dindar siyasi geleneğin örgütlenme tecrübelerinden biri olan Milli Türk Talebe Birliği’nin kıymetli isimlerinden Sedat Yenigün’ü ‘faili meçhul’ cinayette kaybeden, babası Sedat Yenigün’ün öldürülmesinden 36 yıl sonra ‘barış imzacısı’ bir akademisyen olarak Türkiye’den ayrılmak zorunda kalan, Stanford Üniversitesi’nde ‘İslam Araştırmaları’ konusunda post doktora yapan Halil İbrahim Yenigün‘le siyasal İslamı, tarihi izlerini , Kemalizm ile ve ‘bugün’ le imtihanını konuştuk.
“İslam ismine siyaset yapanlar Kemalizme çok veryansın etti; fakat tahribatları Kemalizmi fersah fersah aştı” diyen Yenigün, ‘Müslüman milliyetçiliği’ kavramını kullanıyor. Bu milliyetçiliğin emperyal amaçlar içerdiğini, ‘Trumpçı beyaz üstüncülüğü‘ üzere ‘Müslüman üstüncülüğü’nden de kelam edilebileceğini söylüyor. Dindar-muhafazakâr kesim için ahlaki kırılmanın Seyahat aksiyonlarında yaşandığını vurguluyor ve “Müslümanlar temsil ettiklerini düşündükleri İslam’ı nakzetmek (bozmak) değerine, Müslümanlar’ı savunmayı tercih ettiler” diyor.
İşte Yenigün’ün insanı, kümeleri, etrafları tartışmaya ve düşünmeye iten karşılıkları…
İslami kimliğe sahip babanız Sedat Yenigün 30 yaşında; 1980 yılında Fatih’te bir berber çıkışında öldürüldü. Babanızla ilgili bir yazı da şöyle deniyordu: “Milli Türk Talebe Birliği’nin milliyetçi kimlikten İslamcı kimliğe evrilmesinde rol oynamış…”
Geçtiğimiz günlerde hayatını kaybeden Mehmet Şevki Eygi de tıpkı yapıdaydı ve ‘Kanlı Pazar’daki hissesi daima konuşuldu, hatta eski Genelkurmay İstihbarat Daire Lideri İsmail Hakkı Pekin, Eygi için “1959’da Özel Harp Dairesi içinde görevlendirildi” demişti. MTTB ortasında anladığım o periyot iki başka eğilim vardı. Sizce bu iki farklı eğilimin sonuçlarını mı yaşıyor bugün Türkiye?
Biliyorsunuz muhakkak bir periyoda kadar Türkiye’de İslamcılığın tekrar doğuşu ve yükselişine ait seküler yahut Kemalist bölümlerin çokça kullandığı anlatılar güvenlikçi, hatta milletlerarası komplocu noktalara odaklanarak çoğunlukla anti-sosyolojik bir yere varmıştı. Kemalizmle hesaplaşma isteğindeki yeni kuşak seküler sosyolog ve siyaset bilimciler ise buna karşılık o eski anlatıları da bozma çabalarıyla işin sosyolojisine çok daha fazla eğildiler. İslamcılığın yükselişini açıklarlarken taşra, göç, dışlanmışlık, merkez-çevre, entegrasyon, ulus-devletin global politik iktisadının getirdiği yabancılaşmalar üzere yapısaldan ruhsal faktörlere çok çeşitli toplumsal güçleri öne çıkardılar. Ben bu gayretlerdeki Kemalizmle hesaplaşma saikinin “telafi fazlası” sorunu doğurduğunu görüyorum. Şunu demek istiyorum: Bizim karşılaştığımız vakıa ne bizatihi memleketler arası Yeşil Kuşak-Rabıta komplosu, ne salt etraftan merkeze yürüyen dışlanmış, “mağdur kesim”in “adalet” talebi, ne de fikirlerin manevi gücü üzerinden açıklanabilir. Tahminen bu ihtimalleri daima birden gözeten ancak eleştirel bir gözle mezceden bir model gerekiyor bize.
Mesela Ulusal Türk Talebe Birliği (MTTB)’de o devir başka eğilimler vardı lakin bu biraz da planlanmış bir şeylerin zıt gitmesiyle oldu. Ben de şahsen geçmişte tahminen de biraz savunmacı eğilimle ve bu akımın sahiciliğini vurgulama tasasıyla dış dayanak ve fonlamalar kısmını ziyadesiyle ihmal ettiğimi fark ettim. Kelam gelimi –ben de dahil- dedik ki taşradan gelip dindar olarak kente farklı bir entegrasyon modeliyle, dindar kalarak dahil olmak isteyen mazbut Sünni ögelerin dikey hareketliliği sistemce kesildi. Buna cevaben, bilhassa birinci jenerasyon imam-hatipli gençler, adalet taleplerini din üzerinden söz etme gereksinimlerini, memleketler arası İslamcı literatürün çevirisiyle birlikte, bu literatürün kavram dünyasıyla dillendirdiler. Bu açıklama modeli sahiden de şu koca soruyu atlıyor: Bu çeviriler büsbütün doğal ve organik yollarla mı yapıldı? Bu yayınların gerisindeki maddi güç nereden geldi? Haydi imam-hatipler kıssası sistemin bir odunu oldu da, “siyasal İslam” dedikleri hareketteki neredeyse bütün gençler neden MTTB ve Uğraş Birliği’nden geldi geçti? Bu yapılara onları toplayan ne idi ve bu yapıları aslında kimler çekip çeviriyordu? Ben son yıllarda mesela bütün bu sorulara tekrar karşılık ararken çok saygıdeğer bilinen Salih Özcan figürüne dikkat kesildim. Onu bütün Işıkçı çevreler sayıyor, Bediüzzaman’ın büyükelçisi olarak anıyor. Fethullah Gülen’le ortak gazete çıkarmışlar ve Özcan Gülen’e sadakatini açıkça söz ediyor. Öteki taraftan bir bakıyorsunuz Seyyid Kutub, Mevdudi ve öbür radikal İslâmcı isimlerin çevirisinde onun; Hilal Yayınları’nın başrolü var. İslamcılığı güzel bilenler bütün bu farklı damarları kolay kolay tıpkı yerde toplamazlar. Birebir ismi Seyyid Kutub’un idam edildiği gün Demirel ve Kral Faysal’la baş başa, onları buluşturmuş olarak Türkiye’de buluyorsunuz. Başka bir vakit ise Faysal ve meşhur Kudüs Müftüsü, Hitler’le de iş tutmuş olan Hüseyni’nin yanı başında Rabıta’nın kuruluşunda Suudi Arabistan yahut öbür bir görüyorsunuz. Lakin bu ismi ben bilhassa İslamcılığı akademik olarak dışarıdan çalışanlara sorduğumda çok azı biliyor. Herkesin dikkatinden kaçmayı başarmış. “MTTB daha seküler ögelerin elindeydi” denilen yıllarda da pek MTTB idaresinde.
Bütün bunları şuna bağlamak istiyorum: Babamın 1960’larda birinci gençlik çağlarında mazbut bir Müslüman-Türk-Sünni aileden gelen bir Fatihli olarak sağ ve milliyetçi-muhafazakâr bir entelektüel ortama dahil olmasından 10 yıl sonra, onca emek verdikten sonra arkadaşlarıyla MTTB’yi teslim almak için yarıştıkları 1977 seçimine kadar çok kıymetli fikri dönüşümler yaşanıyor onun dahil olduğu aşikâr bir gençlik kümesinde. Lakin ben bunu biraz da o çevirilerin öngörülmeyen sonuçları biçiminde değerlendiriyorum. Çevirilerin, bilhassa Kutub’un ‘İslâm’da Toplumsal Adaleti’ nin yoksun kesitleri komünizmin cazibesine karşı İslâm’a yönlendirmesi anti-komünist bir gündeme bir oldukça denk düşüyor elbette fakat onu okuyan babam gibiler onunla yetinmedi; başkalarını de okudukça başkalaştı. O yıllar klâsik Osmanlı medrese ekolünden gelenlerin bu yeni dinî söyleme itirazlarını, sataşmalarını hatırlayalım. Eygi sonradan bu reformist telaffuzun, bilhassa Cemaleddin Afganî düşmanlığının en önde gelenlerinden biri oldu.
Özellikle Çaba Birliği’ndeki devlet sızıntısı üzerine o yapıdan çıkma birçok kişi çok şey yazdı çizdi. Lakin nedense MTTB üzere çok daha kritik bir yerde olup bitenler güya devletin müdahalesiz seyirciliğinde yaşanmış üzere bir tasvir var. Ben babamın yakın arkadaşlarından Ali Bulaç’ın bana babamla ilgili anlattığı kimi anılarından sonra kani oldum ki MTTB’deki bu manipulasyon hem dışarıdan Rabıta’nın şahsen fonlaması üzerinden, hem de içeride Rabıta’nın Soğuk Savaş ortamında, ABD güdümündeki anti-komünizm gayreti çerçevesindeki paralel birtakım işleri gençlik üzerinden yürütmesi maksadıyla çok daha güdümlü idi.
Bu manada, evet, MTTB’de iki eğilim vardı ve bu iki eğilim 1977 seçimlerinde çatıştı. MTTB’nin ekabirlerince çok önemli bir haksızlığa ve hatta ihanete uğradığını düşünen babam kendi üzere düşünenlerle birlikte orayı terk ederek öteki özgür ve özgün mecralar inşa etmeye çalıştılar. Akıncılar ve İKO (İlim ve Kültür Ocağı) bunlardandı. O kadar ki o yıllarda babamın MTTB’nin önünden bile geçmek istemediği rivayet edilir. O ortada İran ihtilaline giden yolda Şeriati üzere isimlerin çizgisinden etkilendiler; giderek milliyetçi, sağcı, Osmanlıcı, Sünnici, devletçi bağlarından neredeyse büsbütün koptular. İşte Rabıta güdümünde “anti-komünist” çaba için MTTB ve Uğraş Birliği üzere denetimli mecralarda yetiştirilen bu gençlerin denetimden çıkmasının ismidir Türkiye’deki radikal ve devrimci İslamcı damar. Geride kalan sağ, milliyetçi, muhafazakâr, devletçi ögelere bu manada İslamcı demiyoruz zati. Veya diyen çok lakin bu dar manasıyla aslında denmemesi gerekiyor.
Babam 30 yıllık kısacık ömrünün sonuna geldiğinde, kendini milliyetçiliğe adadığı 17 yaşından 13 yıl sonrasında birçok eski fikriyle hesaplaşmış, muazzam biçimde değişmiş ve dönüşmüş olarak can verdi. Düşünün bir, vefatından bir mühlet evvel babaanneme lakin vefatından sonra açılmak üzere emanet ettiği kasetin bir yüzüne mevt temalı, bilhassa Yunus Emre şiirleri okumuş, öteki yüzüne içyüzünü araştırmaya giriştiği 1978 Maraş pogromuyla ilgili bir şahidin ses kaydını kaydetmiş. Bu babamı çok net anlatan bir kasetti benim için. O vakit elbette kendini sıyırmaya çalıştığı o fikirlerden bağını her tarafıyla koparmamıştı. İslamcılıkta içkin birtakım meseleler onda da yok değildi. Sözgelimi bayan sorunu üzere konularda yolun daha başında, Kürt probleminde orta yerde üzereydi. Ancak ben onun kanlı bir biçimde önü kesilen yolunun istikametinin pekala doğruluk, adalet, hak arayışı olduğunu düşünüyorum. Elbette taraflı bakıyorum ancak elimde bu tarafta çok fazla yazılı kanıt var.
Babanız “Yeşil Sosyalist” olarak bilinen Ali Şeriati üzere düşünürlerin kitaplarını gençlerle buluşturan bir isimmiş. Sedat Yenigün’ün izlediği çizgide bir kesinti olduğunu düşünüyor musunuz?
Babam Seyyid Kutub, Muhammed Kutub üzere isimlerle MTTB’nin orta tahsil gençliğini 1960 sonlarından itibaren buluşturarak eğitimcilik mesleğine bir nevi orada başladı. Kim bilir tahminen de Erdoğan’a da MTTB’de Kutub’u birinci okutan odur; sormak lazım. Natürel Ali Şeriati üzere isimler daha sonraki çeviri dalgasında yer alıyor ve az evvel “kontrolden çıkma” dediğim durumu temsil ediyor kanaatimce. Bir kesintiden çok planlı bir durdurma olduğunu düşünüyorum. Metin Yüksel’in de, babamın da sistemin tetikçileri davacılarca katlinin derin ögelerin bu gayesinden farklı, bu denetimden çıkmaya karşı bir önlem olmaktan farklı anlaşılamayacağını düşünüyorum. O kadar ki ben daha 2016’da çok enteresan bir ferdî kıssa çerçevesinde, Bülent Uluer’in transferiyle, Akıncıların Metin Yüksel kümesinin sosyalist birtakım kümelerle davacılara karşı bir işbirliği protokolü yaptığını öğrendim. Ayrıntılarını bir türlü yazamadım lakin yazacağım. Bir Kürt olan Metin Yüksel’in Kürt probleminin yanı sıra hem toplumsal adalet, hem devlet(ler)e ve başka halklara bakış konusunda, kendisi fikirden çok aktivizm içinde olsa da, Akıncıları denetim altında tutmaya çalışan MSP dahil yaygın dindar siyasal çizgiden ne kadar farklı bir yerde durduğu çok açıktır. Bu bahis üzerine kardeşi Edip Yüksel’in Erdoğan ile Metin’i karşılaştırdığı çok çarpıcı bir yazısı vardır. Doğal ki bekleneceği üzere Erdoğan’ın çizgisi kazandı. Bunda Metin’in ve babamın çizgisinin alıcısının, talibinin o fikrin tabiatı itibariyle çok olamayacağı gerçeğinin rolü olduğu kadar derin ögeler tarafından çok kasıtlı ve planlı bir biçimde durdurulmasının da rol oynadığının altını çizmek gerekiyor. Ben babamı çok açıdan Malcolm X’e benzetirim. Hem genç yaşlarında tam da yeni arayışların ortasında oldukları bir sırada sistemlerinin derin güçleri tarafından tehlikeli bulunarak ortadan kaldırılmaları, hem bu suretle çok önemli bir potansiyelin önünün kesilmiş olması bana bu iki ismin çok emsal olduğunu düşündürür.
Bir kesintiden kelam edersek, İslam’ın ‘adalet’, ‘hakça paylaşım’ üzere kavramları siyasal olarak nasıl örgütlendi? Ya da örgütlenebildi mi? Bilhassa Refah Partisi devrinden sonra?
Refah Partisi’nin adil tertip fikriyatı, varoş örgütlenmeleri, hakça bölüşüm vurguları aslında azımsanmayacak bir miras bırakmıştı denebilir. Lakin Refah Partisi çok farklı ve tezatlı ögeleri din paydası etrafında örgütlediği için bu toplumsal bildiriler kendi başlarına tezahür edemiyordu. Sonuçta anti-kapitalist Müslümanlardan bugün bahsediyor olsak da dindar sendika deneyiminin ne kadar eskiye gittiğini görmek zorundayız. Burada kritik olan ayrım tezatlı, aslında gayeleri da içkin olarak birbiriyle çatışan o ögelerin din örtüsü altındaki bir aradalığının o iletisi, hatta sendika üzere o kurumların asli gayelerini araçsallaştırması. AKP’nin kuruluşu ekonomik program bakımından işte tam da o muhafazakâr ve kapitalist ögelerin din temelli bu ittifaktan kopuşu ve sarahatle dünyadaki hegemonik politik-ekonomik yapıya entegre olma dileklerinin beyanı. Bu model dahilinde hasar denetimi babından Dünya Bankası’nın teşvik dahi ettiği birtakım toplumsal yardım siyasetleri bir illüzyon yaratmış olabilir lakin RP ile AKP’nin parti programlarını mukayeseli çalışanların şaşkınlıkla söz ettiği bir tezattır bu. Her türlü parti ve cemaat güdümünden bağımsız ve yalın haliyle bu ileti ortadan geçen epey vakitte ufak tefek gençlik kümeleri hariç çok da örgütlenemedi lakin tekrar de o kümeler var oldular, mevcutlar.
Siz de barış imzacısı akademisyen olarak ihraç edildiniz, şu anda Stanford Üniversitesi’nde İslam Araştırmaları Programı’nda post doktora yapıyorsunuz. Sizin öykünüzle babanızın hikayesi ortasında nasıl bir bağ kuruyorsunuz ya da var mı bir bağ?
Benim ihracımla onun yaşadıkları ortasında bir benzerlik görmem ise olağan ki haddim değil. Ben onun yaşadıkları, hatta bugün Kürdistan’da ve Türkiye’nin dört bir yanında devlet elinden neler çekmiş onca kişinin her an maruz kaldıkları yanında rastgele bir zorluk ve ıstırap yaşadığımı tez etmekten hicap duyarım. Yalnız babamdan 36 yıl sonra bu devlet beni de gaye aldıysa, onu öldüren güçlerin yeni jenerasyonları ben üniversitedeyken beni de tehdit etmişse, üstüne yıllar sonra öğretim üyesi olarak çalışırken bu sefer o tetikçi kümelere mensup kendi öğrencilerim aleyhime okul meydanında şov yapıp beni amaç almışsa, doğal ki kuşaklar uzunluğu süren bir durumdan kelam edebiliriz. Bundan da lakin onur duyarım.
Milliyetçilik eleştirisi yapan babanız Sedat Yenigün ile ‘barış’ diyen Halil İbrahim Yenigün’ün yaşadıkları ortasında sürekliliği sağlayan sizce ne?
Bu devletin kendi çizdiği hudutlar dışında düşünmek ve yaşamak isteyenlere hali hiç değişmedi. İtiraf edeyim, 80 öncesini çok özgün bir vakit dilimi olarak bize anlatan büyüklerimizin de etkisiyle ben de çok illüzyon yaşadım. Aslında entelektüel gelişimimle giderek farkında olduğumu düşünüyordum fakat sanırım o eskilerin anlatıları çok daha derin yer etmiş. Büsbütün saf yakın arkadaşlarımın şu an sadece siyasi hesaplaşmaların kurbanı seçildiği için hapishanede olacağını, 28 Şubat günlerinde öğrenci kümesi olarak yanına gidip tartışmalar yaptığımız Füsun Üstel hocanın cezaevine gireceğini, bu işlere aklım ermeye başlamasından Seyahat direnişine kadar tahayyül bile edemezdim. Son yıllar bizi ve sonraki kuşakları tam manasıyla ayılttı diyebilirim. Ortada 1915’i -kendi hesabına- muvaffakiyetle icra etmiş bir devlet var. Sabahattin Ali’den, Ümit Kaftancıoğlu’na, babama, Uğur Mumcu’ya, Hrant Dink’e giden çok düz bir çizgi var. Bu olayların her biriyle nasıl baş edeceğini güya yüz-yüzelli yıllık bir defterden okuyan bir devlet aklı var ve orada yazanı harfiyen tatbik ediyor. Benim gibilere ise bu sopayı sırf ucundan gösterdiler. Esasen hayatının kıymetli bir kısmı yurt dışında geçmiş biri olarak sanmıyorum ki içeride yılmaz biçimde uğraş eden, zindana girip çıkmaktan usanmadan kendileri devleti usandırmış bireyler üzere başlarını ağrıtıyor olayım. Seyahat, Barış Süreci, 7 Haziran sonrası kanlı çatışma ve katliamlar, Barış Bildirisi ve 15 Temmuz üzere dönüm noktalarında aldığım hallerle onların yaymaya çalıştığı anlatıları bozmaya, ezberlerin oluşmasını engellemeye kendi çapımda çalıştığım yanlışsız lakin Sokrates’in tabiriyle ‘atsineği’ olmak o kadar kolay değil.
Türkiye gündemini takip ediyor musunuz bilmiyorum lakin, Mustafa İslamoğlu, kendisiyle yaptığım söyleşi de “Sünnilikte devlet çoktan kutsallığa bulanmış bir yarı-tanrıdır” demişti. Bunu da Emeviler devrine dayandırmıştı. Siz İslamcıların devletle kurduğu alakayı ya da iktidar ile kurduğu bağlantıyı nasıl değerlendiriyorsunuz?
Tabii ki takip ediyorum ve o söyleşiyi de çok önemsedim. Ben şahsen şu son bir iki yılda bu mevzularda birçokları üzere tekrar tekrar muhasebeler yapıyor ve ana sınırlardaki devamlılıkla birlikte kimi eski kanaatlerimi gözden geçiriyorum. Artık İslâmcıların devletle kurduğu bağdan çok daha geriye gitmek gerekiyor. Elbette farkındaydık fakat tekrar altını çizmek gerekir ki bu patoloji bu iktidarla ilişkilenen İslamcılarla başlamadı. Yirminci yüzyıl doğal ki enini sonunu düşünmeden, kendilerince İslami mefkurelerle süblime ettikleri birtakım küresel iktidar oyunlarında ellerini güçlendirmek için İngiliz Mısır Yüksek Komiseri Cromer’den Hitler, Mussolini gibilere, Kral Abdulaziz gibilere varıncaya dek her türlü pragmatist ittifaka girmekten çekinmeyen Müslüman aktivist isimlerle dolu.
Ama kıssaya, Muaviye zihniyetinin Ali ve Hüseyin’inkinin tam zıddı bir siyasal vizyona müesses İslam’ın neredeyse bütün tarihini mahkum etmesinden, kitlelerin ise cürüm paydaşlığı ile o zihniyeti ve siyasayı başta tutan tavırlarından başlamak gerekir. Şunu görmek gerekir ki müesses Sünni İslam, dinin bildirim edicisi peygamberinin öz torunu Hüseyin’in hunharca katli üzerine, Hüseyin’in kanı üzerine inşa edilmiş bir yapı. Fıkhından tefsirine, hadisinden tarihine, aslında İslam’a ait herkesin o ana kadar dine ve siyasete ait düşündüğü her şeyi allak bullak etmesi gereken travmatik bir faciayı son kertede örtbas etmeye ve bastırmaya dönük bir zihnî ameliye ve birikim. Alimleri de en ustalıkla ve usturuplu yollarla bunu başarabilmiş, farklı damarları da birebir ustalıkla yok edebilmiş. Düşünün ki bütün yapınız, kurumlaşmanız aslında o en kritik dönüm noktasında peygamberin torununun vahşice katledilmesi sayesinde var olabilmiş, büsbütün ve lakin o cinayetin o vücudu yok edip, onun başını kent şehir dolaştırmasıyla var edebildiği bir yapı. Ve durum bu kadar açıkken milyarlarca Müslüman “İslam’ın bin yılı aşkın dünya hakimiyetini, “Allah’ın vaad ettiği gerçekleşmiş bir üstünlüğü” yad ediyor. Bence apaçık absürdlük olan bu durumun ta kendisi Müslüman ile siyasetin münasebetini tasvir ediyor, onun kodlarını elimize veriyor.
Bunun günümüz için yarattığı en büyük patoloji de şu –ki benim siyasetlerinde nispeten ahlâka yer açtığını söylediğim reformist İslâmcı düşünürler de bundan muzdariptir: İslam’a bağlılığın bu Müslüman kitleye insanlığa önderlik vaadini vaki kılacağı hülyası. “Mustazafların” yeryüzüne varis olması, hele ayette de geçiyorsa, birden fazla Müslüman’ı elbette cezbediyor. Yalnız bu üstte daha evvel bahsettiğim geçmiş zaferler ve üstünlük çağı kurgusu da onları işte o tarihi o vaadin gerçekleştirildiği bir vakit dilimi olarak çok problemli bir tasavvura itmiş durumda. Haliyle Müslümanlar asırlarca tadını çıkardıkları “efendilik” psikolojisinden sonra şu an bulundukları hezimet ve yenilgi durumunu kabullenemiyorlar. Yahudiler’e bilip bilmeden “seçilmiş millet” mantığı atfederler de aslında kendileri bu duruma daha çok düşmüş durumdalar. Bu, mazlumiyetten, adaletsizlik karşısında hak namına isyandan kaynaklı bir dürtü değil, “biz alemin efendisi olmalıydık, nasıl bu yenilgi durumundayız, dünyayı, bilhassa ‘mazlum’ Afrika’yı nasıl biz değil de Avrupalı Hristiyan yönetiyor?” misali bir hınç, kendine yedirememe hali. Biz bunu en çok üstünlüğü ve imtiyazı kaybetmiş kümelerde görürüz. Trumpçı beyaz üstüncülüğü ve milliyetçiliğinde gördüğümüzde herkes beyazların bu hallerinin zavallılığını görür de aslında Müslüman aktivizmi ismine dolanımda olan telaffuzların kıymetli bir kısmının, tahminen de çoğunluğunun tıpkı telaffuzun Müslümancası olduğunu pek az kişi fark eder.
Bu bakımdan İslamcılık ismine sarf edilen birçok kelamın düpedüz “Müslüman üstüncülüğü,” “white supremacism”vari “Muslim supremacism” olduğunu görmek ve buna karşı insanlık namına önlem almak gerekir. Ben yıllardır Müslüman milliyetçiliği ve Müslümancılık üzerine konuşuyor, yazıyorum. ‘Müslüman üstüncülüğü’nün bu zihniyetin çok kıymetli bir ögesi olarak çok geniş Müslüman kitleleri esir almış olduğunu teslim etmek gerekiyor. Farklı Müslüman kitlelerle çok ortamda bir ortada bulunduğum için diyebilirim ki ortalama “camideki adam”dan bu psikolojiyi aşabilmiş pek az kişi var. Bu da Müslümanlar’ın başka din ve niyetlerden beşerlerle yatay ve sağlıklı bir alaka kurmasını, bilhassa onlara dürüst olmalarını elbette bir oldukça engelliyor. Sorun yalnızca “cehennemlik öteki” ile tarif gereği sağlıklı ve eşit düzlemde alaka kuramama sorunu değil; tıpkı vakitte ülkü bir dünyada onun zımmî, sizin millet-i hâkime olduğunuz bir ilişkisel art planda, buna karşılık sizin zelil onun hegemon olduğu bir mevcut durumda kurulmaya çalışılan bir münasebet. İslamofobinin bu kadar yaygın varlığı olağan ki bu iç sorunu çözmeyi geciktiriyor ve zorlaştırıyor. Fakat bu sorunu çözmeden de Müslümanların dünyada kendilerini makul bir yerde konumlandırmaları çok mümkün değil. “Beyaz hastalığı” üzere bir şey maalesef bu bakımdan Müslümanlarda da bulunuyor.
İlmi Etüdler Derneği (İLEM)’in İslamcılık Çalışmalarında Yönelimler Çalıştayı Raporunda “İslamcılık çalışmalarında sosyolojik ve tarihi dönüşüm seyrinin bireyler bazından çekilmesi gereklidir. Şahıslar, yüceltmeler, politik öteleştirmelerden uzaklaşmak bunun birinci adımı olabilir. Lisanın ve kavramların devri içindeki manasına yapılan işaretlerden yola çıkılırsa, örneğin 1945 sonrası İslamcılığın politik gündemi içinde milliyetçiliği bir paravan olarak kullandığını söylemek mümkün” deniyor. ‘Ümmet’ ve ‘milliyetçilik’ kavramları üzerinden bakarsak Türkiye’deki siyasal İslam pratiklerinde hangisi mümkün oldu ya da geçerliydi?
İslamcılık, daha doğrusu kimi İslamcılar milliyetçiliği paravan olarak kullanmak istedi yahut İslamcı fikirleri lakin tek yasal lisan milliyetçilik üzerinden tabir edebilirlerdi fakat giderek bu lisan içselleştirildi. Aslında Türk-İslamcılar’a karşı Babanzade Ahmed Naim üzere İslamcı Kürtlerin itirazları ulus-devlet koşullarında uzun ömürlü olamadı. Rabıta projesinin öngörülmemiş sonucu olarak tavsif ettiğim devrimci İslamcı hareket ufak bir parantez, bir istisna olma durumunu çok aşamadı. Telaffuzlarının kuvveti ve sofistikasyonu geniş dindar kitlede tahminen öykünme yarattı, sıkı biçimde takip edildi lakin geniş dindar kitlelerin çoğunluğunun milliyetçilikten ümmetçiliğe bu fikirlere kapılarak geçtiğini sav etmek esasen çok abartı olur. En İslâmcı görüneni dahi birden fazla kritik noktada Türkiye merkezli ve önderliğinde bir model peşinde olduğunu ifşa ediyor. Bu da zati mevhum Türk imtiyazlarından kolay kolay vazgeçmeye hazır olmadıklarını gösteriyor. Bazen Kürt, Arap yahut Çerkes olanların da etnik kimliklerini anarak bu projenin ulusçu olmadığını tez ettiklerini görseniz de sonuçta onlar da Türk’ün hegemonya projesine katılmış, onun üzerinden büyüyerek kendi iktidar istencini gerçekleştirmiş Kürt, Arap, Çerkes olmaktan ibaret değiller mi?
Akademisyen Mücahit Bilici “Eleştirel Dindarlık Gereksinimi ve Demokrasi Meselesi” isimli makalesinde ‘Müslümanlar din ismine yapılan yanlışlara karşı din ismine durum almalı, ta ki yapılan yanlışlar dinle özdeşleştirilmesin” diyor. Türkiye özelinde sorarsam, dini telaffuzun güçlü olduğu bir iktidara Müslümanların eleştirelliğini nasıl buluyorsunuz? Bu türlü bir eleştirellik var mı? Varsa neden? Yoksa neden?
Bu aslında işin işten geçtiği bir durumu anlatıyor; “yanlışlara karşı din ismine konum almalı(ydı) ki…” demek daha hakikat oluyor şu gün. O tren kaçalı maalesef çok vakit oldu. AKP’nin kendini tahkim ettiği vakitten evvel biraz daha eleştirellik yeniden vardı lakin Seyahat kırılması sonrası Müslümanlar temsil ettiklerini düşündükleri İslam’ı nakzetmek değerine, Müslümanlar’ı savunmayı tercih ettiler. “Bu neden oldu?” üzerine çok şey yazıldı çizildi. AKP ve Erdoğan lehine ve yanında aldıkları ahlâka mugayir her konumda geniş kitlelerin zihninde İslam-ahlâk bağı üzerine koca bir parçayı daha koparıp götürdüler. Bugün sanmıyorum iktidarın yanında olsun karşısında olsun şahısların zihninde iktidarın koruduğunu düşündükleri din ile ahlâk ortasında bir bağ kalmış olsun. Esasen telaffuzlarına bakıyorsunuz Erdoğan savunuları rastgele bir ahlâkî mefkureyle temellenmiyor, “Müslümanlar’ın çıkarlarını savunmak”tan ibaret, salt Schmittyen bir dost-düşman ayrımı temelli. Kitleyi de bir ortada tutan rastgele bir ahlâkî ülkü gözlemiyorum ben, telaffuz seviyesinde dahi. Temel olarak tıpkı kaynaktan maddi çıkarlar bakımından beslenmek itibariyle biz hissini idame eden bir kitleden bahsediyoruz. Ondan değil mi ki yıllarca taraftarlığını yaptıktan sonra eleştirel konuşmaya başlayan da aslında tekmeyi yediği ve kendini kapı dışarı bulduğu anda bunu yapmaya başlıyor?
Toplumsal bir tasarımı olduğunu varsayarsak “siyasal İslam” kavramsallaştırmasının sürekliliğinden ve vazgeçilmezliğinden kelam edebiliriz. Siyasal İslam, bütün dünya genelindeki adaletsizliği, eşitsizliği üniversal olarak eleştirebilecek bir yerde duruyor mu?
“Siyasal İslam” kavramını daha çok muhalifleri kullanıyor sanırım. Taraftarlarının savunduğu ise kendi anlayışlarına nazaran İslam’ın yalın olarak kendisi. Onların özeleştirisi daha fazla kendi İslam tasavvurlarına uymayan Müslümanlara yönelik ve onları bu tasavvur(lar)a devşirmek amacıyla kullanılıyor. Burada maksat doğal Müslüman toplumları İslamlaştırmak. Siyasal olarak statüko tenkidinden kelam ediyorsanız; bu zati hegemonik sistemin mağlubu (mağduru ve mazlumu demek değil) olarak adalet lisanıyla de süblime edilerek sıkça yapılıyor. Bu, çoğunlukla bir karşı-hegemonya projesi için yapılıyor. Yani emperyalizme karşı sahih bir anti-emperyalizm ve özgür, hakkaniyetli, eşit haklı, adil bir dünya için değil, adaletin tesisini, dünyanın yalnız Müslümanların denetimi altında olmasına bağlandığı bir dünya nizamı hesabına yapıyor. Bu da düpedüz yeni bir emperyal proje.
İslam içinden tenkit ise natürel ki Hakem olayı ve Kerbela’nın kanı üzerine inşa edilmiş müesses İslam’dan başlanarak yapılmalı. Hele ki postmodernlikten aparma kavramsal ve söylemsel araçlarla yapılan ucuz çağdaşlık ve sekülerizm tenkitleri kadar aldatıcı ve saptırıcı bir “İslâmcı gündem” tahminen de yoktur. Ben çok yerde vurguluyorum ki meselelerin ortasında kadim olmayan kolay kolay bulunmuyor. Müslümanlar’ın hoş bir dünyası vardı da Avrupa çağdaşlığıyla geldi bozdu değil. Esasen özgürlüğü ve emeği çalınan kölelerle, oburunun eşi ve annesi iken kaçırılarak seks kölesi olarak sonsuz sayıda elde edilebilen cariyelerle, kanlı savaşlarla, yağmalarla, kitlesel cinayetlerle, katliamlarla o birinci gaspın eseri fıkıh külliyatının imam kaidelerinin dahi hiçbirine uymayan despotların mutlak ve layüs’el tahakkümü altında idame edilen bir sistem vardı ve bu sistemi de asla Avrupa dayatmamıştı.
Son olarak da Türkiye’deki siyasal İslam’ın imtihanını nasıl değerlendiriyorsunuz? Deizm, agnostisizm eğilimindeki güçlenmeyi neye bağlıyorsunuz?
Ortada süren bir imtihan yok bence. Olsa olsa “Türkiye’nin ‘siyasal İslam’la imtihanı” denebilir. Kemalizm’e çok veryansın ettiler fakat ülkenin kaynaklarından, tarihinden, tabiatından, geleceğinden alıp götürdükleri Kemalizm’in bu alanlardaki tahribatını fersah fersah aştı. Bu imtihan bir an önce daha büyük facialar olmadan geçse diye birçok insan yavaşça bekliyor. Geçenlerde yakın bir akrabam “Bu Fethullah Gülen ile Tayyip Erdoğan’ın ikisi de en büyük berbatlığı bu halkın dinine yaptılar; bütün herkesi dinden uzaklaştırdılar, gelmiş geçmiş kimse bunlar kadar dinden soğutamadı” diyordu. Ben biraz daha olumlu bakıyorum. Bir illüzyon dağıldı. İnsanların daha hakikat, dürüst, ahlâklı beşerler olması, bangır bangır bağıran vicdani dürtüler karşısında “ama İslam bunu söylüyor, aklına yatmasa da, nefsine ağır gelse de itaat etmek imandandır” savıyla ahlâklılık potansiyeli olan insanı ahlâksızlaştıran müesses İslam’ın yıkılmasıyla mümkün olacak tahminen. Bu İslam’dan kopuş diğer bir İslam’a uzun vadede yönelimi getirir mi bilemiyorum, bunu vakit gösterir. Her şeye karşın karşımdaki düzgün eğitimli insanın 14 yaşındaki kıza tecavüzü “belki de nikahları vardır” diye aklamaya çalışmasındansa o kişinin agnostik olarak vicdanıyla ahlâk inşa etmeye çalışan birine dönüşmesi bütün insanlık ve alem için daha iyidir diye iddia ediyorum. Birçok yırtıcı hareketi fıkıh kitaplarında pek yer alan IŞİD-Kaide üzere yapıların aslında o kitaplardaki fantazileri gerçekleştirmekten ibaret yapılar olduklarını bilerek, bu din anlayışının yıkılmasının insanlığa iyi olabileceğini düşünüyorum. Nurettin Topçu’nun tabiriyle “önce her şeyi bırakıp insanlık bölümüne girmeleri” elzem olan bir topluluğun bu dini “seçilmiş millet”in imtiyaz aracı olmaktan çıkarıp ahlâkı güzelleştirebilecek bir anlayışla formüle ettikleri bir vakit tahminen bir gün gelir diye ümitle de bağlamak istiyorum.
