Dr. Mahfi Eğilmez
Sermaye hareketlerinin özgürlüğü tabiriyle kastedilen; yabancı parayla yerli para ortasında süreçle açısından fark olmamasıdır. Buna nazaran elindeki yerli parayı yabancı paraya çevirmek isteyen kişi ya da kurum bunu serbestçe yapabilir, yabancı para mevduat hesabı tutabilir, yabancı parayı yurt dışına transfer edebilir ya da yurt dışından getirebilir. Bunun zıddı sermaye hareketlerinin denetimidir. Bu uygulamada yabancı parayla ilgili yapılacak bütün süreçler bu bahiste yetkili kılınmış devlet kurumunun (Hazine ya da Merkez bankası gibi) müsaadesiyle yapılabilir. Buna konvertibilite de deniyor. Konvertibilite bir ülke parasının günlük kur üzerinden yabancı paralara çevrilebilmesinin taahhüt edilmesidir.
Türkiye, 1980’lere kadar sermaye hareketlerini denetim altında tutardı. Türk Parasının Değerini Müdafaa mevzuatına nazaran yabancı para bulundurmak, yabancı parayla hesap açmak yasak olduğu üzere yurt dışına mesela ithalat yapmak için para transfer etmek ya da yurt dışına çıkarken döviz almak, yurt dışında okuyan öğrencilere döviz transferi yapmak müsaadeye tabiydi. Yurt dışına mal satıp da döviz geliri elde edenler bu geliri Merkez Bankasına satarak karşılığında Türk Lirası almak zorundaydılar.
1980’lerde başlayan değişimle Türkiye 1990 yılında konvertibiliteye geçti ve sermaye hareketlerini hür bıraktı. Böylelikle yabancı parayı getiren herkes o günkü kur üzerinde Türk Lirası alabildiği üzere Türk Lirasını getiren herkes de yeniden o günkü kur üzerinden yabancı para alabilir, yabancı parayla mevduat açabilir, yurt dışına transfer yapabilir oldu.
Ekonomideki üçlü açmaz (imkânsız üçleme) hipotezine nazaran; sermaye hareketlerinin özgürlüğü, sabit döviz kuru ve bağımsız para siyaseti uygulaması birebir anda var olamaz. Daha açık ve kolay tabiriyle şöyle söyleyebiliriz: Şayet ülkede sermaye hareketleri hürse yani döviz alım satımı, dışarıdan döviz girişi yahut dışarıya döviz çıkışı hür bırakılmışsa o vakit döviz kurunu ve faizi birebir anda denetim edemezsiniz. Şayet döviz kurunu denetim edecekseniz o vakit faizi özgür bırakmak ya da faizi denetim edecekseniz döviz kurunu hür bırakmak zorundasınız demektir. Bunun nedeni şudur: Yüksek enflasyon ortamında sermaye hareketleri hürse yani döviz alım satımı ve dışarıya döviz çıkarılması denetim altında değilse ve faiz enflasyonun altında, kur da gerçek bedelinin altındaysa o vakit sermaye yurt dışına kaçar.
Son vakitlerde üçlü açmaz tezini ne vakit gündeme getirsek dinleyenlerden kimileri haklı olarak şu soruyu soruyor: “İyi de Türkiye’de sermaye hareketleri özgürken hükümet ve merkez bankası hem döviz kurunu hem de faizleri denetim ediyor. Bu durumda bu hipotez geçerliliğini kaybetmiyor mu?” Hatta kimileri bir adım daha ileri gidiyor ve “burası Türkiye, burada teoriler, hipotezler işlemez” diyor.
Pek çok mevzuda olduğu üzere bu mevzuda da Türk toplumu bir ‘optik kırılma’ yaşıyor. Ortada bir gerçek var bir de gerçekmiş üzere anlatılanlar. Hipotez motamot geçerliliğini koruyor. Zira Türkiye’de bu üçlünün üçü de yok. Bir vakitler vardı fakat son periyotlarda derece derece ortadan kalktı. Her şeyden evvel üçlü açmaz hipotezinin geçerli olması için öncelikle sermaye hareketlerinin hür olması gerekiyor. O halde soru şu: Türkiye’de sermaye hareketleri hür mi? Cevap: Değil. Bunun delillerine kimi örnekler verelim: (1) Bankalara döviz mevduatlarına düşük faiz uygulamaları için baskı yapılıyor. (2) Bankalara, bireylerin ve kurumların döviz satın almasını neredeyse engelleyecek biçimde alım ve satım marjlarını açık tutmaları için baskı kelam konusu. (3) Döviz transferi yapmak için döviz almak isteyen ticari kurumlara yüzde 5 üzere hayli yüksek bir komite uygulaması getirildi. (4) Bankalara döviz mevduatı tutmaları halinde zorla düşük faizli devlet tahvili almaları mecburiliği yüklendi. Bütün bunlar bize sermaye hareketleri hürlüğünün kelamda kaldığını ve bir illüzyondan ibaret olduğunu gösteriyor.
Bu saydıklarımız Türkiye’de sermaye hareketlerinin hürlüğü sözünün artık sadece bir illüzyondan ibaret olduğunu açıkça ortaya koyuyor. Üçlü açmazın birinci kuralı olan sermaye hareketlerinin hürlüğü askıya alındığında, büyük maliyetlere katlanmayı göze alarak faizi de kurları da bir müddet denetim etmek mümkündür. Ne var ki sermaye hareketlerinin özgürlüğünü askıya almış olsa da Türkiye dışa açık bir iktisattır. Dış ticaret de tıpkı halde askıya alınmadığı sürece faizi ve kuru birebir anda uzun mühlet denetim altında tutmak o denli kolay bir iş değil.
Bu yazı Mahfi Eğilmez’in blog sitesinden alınmıştır
