Mehmet Altan*
«Memleketin genel siyasetine dokunacak yayından ötürü Bakanlar Şurası kararıyla gazete ve mecmualar süreksiz olarak kapatılabilirler.»
Bu ne?
1931 tarihli Matbuat Kanunu’nun basın üzerinde giyotin görevi gören çok ünlü 50’nci maddesi… Tek parti iktidarı basın özgürlüğünü bu hususa dayanarak yok ediyor, canını sıkan bütün gazeteleri bu hususa dayanarak kapatıyordu.
1946’da çok partili periyoda geçilince ferahlatıcı hafif bir rüzgâr esti.
***
1945-50 yıllarında basın özgürlüğünün en büyük savunucusu Demokrat Parti olmuştu.
Celâl Bayar, «Bugünkü basın kanunu hür basını sağlamaktan uzaktır. Hür basın kanununu biz Demokratlar yapacağız» diyordu.
Adnan Menderes de önde koşuyordu:
«Yayın hürriyeti yurttaşın şahsî ve siyasî hak ve hürriyetlerinin teminatıdır. Basın hürriyeti olmadığı yerlerde vatandaşın başka hak ve hürriyetleri de tehlikeye düşeceği üzere, topluluk hayatı, kapalılığın, kapalılığın kiri ve pası altında bunalıp çürümeye mahkûmdur. Dünyanın her yerinde daimî görülmüş bir gerçektir ki insan topluluklarının mukadderatını diledikleri üzere ellerinde bulundurmak isteyenler, hamlelerini her şeyden evvel basın hürriyetine çevirmişler ve topluluğun menfaatini savunur üzere görünerek kendi durumlarını sağlamlaştırmanın ve basın hürriyetini yoktan yere vurmanın yolunu bulmuşlardır. Gazete ve mecmuaların kapatılabilmesi basın hürriyeti için çok ağır bir baskıdır. Zira bir gazetenin kısa bir vakit için dahi kapatılması onun mahvına kadar gidebilir.”
***
Dünyada ve ülkede hava değişiyordu, CHP hükümeti genel seçimlere gitmeden evvel Meclis’e birtakım kanun tasarıları getirdi. Bunlar Seçim Kanunu, Genel Toplantılar Kanunu, Basın Birliğinin Kaldırılması Hakkında Kanun ve Basın Kanunu’nun 50’nci unsurundaki gazete kapama yetkisinin kaldırılması hakkındaki tasarılardı.
Meclis 1 Haziran 1946’da bu tasarıları kabul etti. Öncelikle 50’nci unsurun kaldırılması büyük muvaffakiyet sayıldı, giyotin ortadan kakmış oldu. Çok partili periyoda ve seçim hazırlıklarına girilirken umutlu bir hava belirdi. Özgürlük şampiyonluğu yapan Demokrat Parti CHP’yi de kımıldatmıştı.
***
14 Mayıs 1950 seçimlerini Demokrat Parti kazandı. Kuruluşundan beri iktidar olan CHP muhalefete düştü.
Çoğunlukla Demokrat Parti’yi destekleyen basın çok umutlandı.
DP bu umudu boşa çıkarmadı. Çabucak bir kanun tasarısı hazırlayıp Meclis’e sundu. 1931 kanunu ve sonrasındaki değişikliklerle kurulan baskı rejimi kalkıyor ve basın özgürleşiyordu. Türkiye liberal bir basın kanununa sahip oluyordu:
— Gazete ve mecmua çıkartmak için artık hükümetin müsaade yahut ruhsat vermesi gerekmiyordu. Bir bildiri vermek kafiydi.
— «Kötü ünlü» bireylerin gazetecilik yapmalarını yasaklayan her türlü yoruma elverişli eski unsurlar yeni kanunla ortadan kalkmıştı.
— Basın kabahatlerinin yargılanması özel mahkemelerde olacaktı. Böylelikle gazeteciler yıllarca süren davalardan, ağır kırtasiyecilik süreçlerinden kurtuluyordu.
— Yanıt hakkı yine düzenlenmiş ve gazetelere gönderilen yerli yersiz karşılık ve düzeltme yazısının basılmasını önlemek maksadıyla mahkemelere birtakım yetkiler tanınmıştı.
— Gazete sahipleri cezaî sorumluluklarından ve mahpus cezalarından kurtuluyordu. Cürüm sayılan bir yazıdan müellif ve yazı işleri müdürü sorumlu oluyordu. Gazete sahibinin lakin türel ve malî sorumluluğu vardı.
Bu tasarı 15 Temmuz 1950’de Meclis’te ezici bir oy çoğunluğuyla kabul edildi, 21 Temmuz’da yürürlüğe girdi.
***
Kanunun münasebetinde, basının toplumda, halkoyunun ve demokrasinin gelişmesinde oynadığı rolün kıymeti ve değeri vurgulanıyordu:
«Devlet bütün çalışmalarını halk çoğunluğunun düşünüş ve görüşüne uydurmalıdır. Halk çoğunluğunun düşünüş ve görüşünü açıklayan araçlardan biri de basındır. Basının kendisinden beklenen vazifeleri yapabilmesi için bağımsızlığının sağlanması mecburidir. Çağdaş demokrasi prensipleri de bunu gerektirir. Basın özgürlüğüne dayanan demokrasiler gerçek demokrasi niteliğini taşırlar.»
***
Balayı periyodu başladı. Artık fikirlerinden ve yazılarından ötürü başı belaya giren gazeteci yoktu.
Başbakan Adnan Menderes ile gazete sahipleri ballı börekliydi.
Başbakan gazete sahipleri ve başyazarlarıyla sonradan her ay yapacağı birinci toplantısını 20 Aralık 1952’de yaptı.
Ahmet Emin Yalman (Vatan), Sedat Simavi (Hürriyet),Safa Kılıçlıoğlu (Yeni Sabah), Habib Edip Törehan (Yeni İstanbul), Necmettin Sadak (Akşam), Selim Ragıp Emeç (Son Posta), Ali Naci Kara- can (Milliyet), Falih Rıfkı Atay (Dünya), Cihat Baban (Son Saat), Mithat Perin (İstanbul Ekspres), Asım Us (Vakit), Cevat Fehmi Başkut (Cumhuriyet), Faruk Gürtunca (Hergün), Mümtaz Faik Fenik (Zafer), Nihat Erim (Ulus), Cavit Oral (Hür Ses), Adnan Düvenci (Demokrat İzmir), Şevket Alım (Yeni Asır, İzmir) velhasıl herkes davetliydi.
Ahmet Emin Yalman 19 Aralık günü Vatan’da şöyle yazıyordu:
«Başbakan A. Menderes, memleketin esas gazetelerini temsil eden bir gazeteci kümesini yeni iktidar zamanının birinci temelli basın toplantısına çağırdı. Davette parti ve içtihad farkı aranmadan gazetelerin kelam sahibi temsilcilerini bir ortaya getirmek gayesi vardır. Bu sayede hükümetle basın ortasındaki birtakım kara kediler ve uyuşmazlıklar yüzünden açılan gedikleri kapamağa gerçek gidilecek ve genel hayatımızda olağanlaşmaya yanlışsız kıymetli bir adım atılacaktır. Basın hürriyetinin mahzurlarını ortadan kaldırmaya hiçbir memlekette deva bulunamamıştır, ama yararları korumak, bu ziyanları azaltmak için bulunabilen en olumlu yol, hükümet önderleriyle basın ortasında sık sık temaslar sağlamak, gazetecileri aydınlatmaktır.» .
***
Gazetecilerin toplumsal haklarını düzenleyen 5953 sayılı kanun da 13 Haziran 1952 tarihinde yürürlüğe girdi.
— Sendika kurabilmek,
— Toplumsal sigortalardan yararlanmak.
— Patronun gazeteci ile yazılı iş muahedesi yapması zorunluğu,
— İş muahedesini bozmak isteyen gazete sahibinin gazeteciye kıdemine nazaran tazminat ödemesi,
— Askerlikte, mahkûmiyet ve gazetenin kapanması durumlarında gazeteciye fiyat ödenmesi,
— Haftalık tatil, yıllık fiyatlı müsaade üzere haklar elde edildi. Bu değerli bir gelişmeydi. Balayı devam ediyordu.
***
Basınla hükümet ortasındaki “balayı”, Kore Savaşı konjonktürü ve iktisatta artan buhranların tesiriyle sona erdi. Bu devrin çok geniş bir tahlilini Sorbonne’daki doktora tezimden ürettiğim Üstünler ve Türkiye isimli kitapta yapmıştım.
Kore Savaşı’nın sona ermesi ile birlikte, Türkiye’nin 1952 ve 1953 yıllarındaki uygun hava kurallarıyla da artan eserinin fiyatları gerilemeye başladı. Savaş sırasında stok yapan Amerika ve Kanada biriken eserlerini piyasaya sürmüşlerdi. Bu durum ise eser fiyatlarını düşürmüş ve Türkiye’nin gelirlerinin süratle azalmasına sebep olmuştu.
Dünya piyasalarını kaplayan buğday bolluğu, dünya fiyatlarını da etkiledi. Bir ton buğday, 1951 yılında 335 TL idi. 1956 yılına gelindiğinde ise bir ton buğdayın fiyatı 198 TL’ye düşmüştü.
Hükümet tarım kesitine olan yardımları azaltınca, bunun tesirleri buğday üretiminde de kendini göstermiş, buğday ihracatçısı Türkiye 1953 yılının sonunda ABD’den buğday ithal etmek zorunda kalmıştı.
***
Ayrıca dış yardımlarda da büyük düşüş gözleniyordu.
1954 yılında, Cumhurbaşkanı Celâl Bayar Amerika’yı ziyarete gitti. Hedefi 300 milyon dolarlık yeni bir kredi mutabakatı yapmaktı. Lakin ABD bu isteği reddetti.
ABD yeni bir yardımının reddedilişine münasebet olarak devamlı artan dış borçları gösteriyordu. Ayrıyeten aşağıdaki tedbirlerin bir an evvel alınmasını tavsiye ediyordu:
1) Enflasyonist siyasetin büsbütün terk edilerek, yüzde 100 civarnda seyreden enflasyon oranının geriletilmesi;
2) Tarım kesimine dönük kredileri ve sübvansiyonları durdurma;
3) Acil olarak bir vergi ıslahatı hazırlamak;
4) Türk parasını devalüe etmek.
***
Bu klasik reçetenin emeli Türkiye’yi dünya kapitalist iş kısmı içindeki vazifelerini yine yapabilir duruma getirmekti. Lakin yukardaki isteklerde belirtilmeyen bir öteki neden ABD’nin Türkiye’ye niçin yeni kredi vermediğini daha düzgün açıklıyordu:
1) İki harika ortasındaki alakalar sakinleşmişti. 1953 yılında Stalin’in ölmesi ile «banş içinde birlikte yaşama» siyasetine yanlışsız değerli adımlar atılmaya başlanıyordu. Artık, ABD’nin Türkiye’yi eskisi kadar muhtaçlığı kalmamış görünüyordu. Esasen bu da azalan ABD yardımlarından belirli oluyordu. 1954 yılındaki ABD yardımı, 1949 yılının altına düşmüştü.
2) Bir diğer neden, ABD’nin klasik olarak hiçbir şeyi bir kezde, yeni ödünler koparmadan vermemesiydi. Yine de Demokrat Parti yetkilileri, 1954 yılında yabancı sermaye kanununu özgürleştirip Amerikan uzmanlarının katkısıyla yeni petrol yasasını hazırladılar. Böylelikle yeni yardım alabileceklerini sanıyorlardı.
Yeni kanunları çıkartmakla birlikte, ABD’nin önerdiği stabilizasyon kararlarını uygulamaya koymayı reddettiler. Sebep yaklaşan genel seçimlerdi.
Amerika, Türkiye ile olan münasebetlerini daha da bozmamak için, ortaya ÎMF ile başka memleketler arası örgütleri soktu. Böylelikle, talepler ABD’den değil, öbür kuruluşlardan gelecekti.
***
Demokrat Parti üstünde durduğu tabandaki tansiyon artınca yüzündeki özgürlük maskesini çıkarıp attı.
Basın cephesinde olup biteni Hıfzı Topuz şöyle anlatır:
«Halk umduğunu bulamamıştır DP periyodunda. Fiyatlar ucuzlamamış, gelirler artmamış, hayat pahalılığı durmadan yükselmiştir. Birtakım partililer misyonlarını berbata kullanarak yolsuzluklara yol açmışlardır. Kara borsa ve vurgun işlerine isimleri karışanlar vardır. Particilik kaygısı ile bunların korunduğu görünmektedir. Yolsuzlukların ortaya çıkartılması alerji yaratmaktadır partide. DP’ yi tutmayan yöneticilere karşı da türlü baskılar başlamıştır. Çeşitli toplantılarda, parti kongrelerinde bunların eleştirisi yapılmakta ve Hükümetin izlediği siyaset taarruzlara maksat olmaktadır. Toplantıları izleyen muhabirler bu tenkitleri, hücumları olduğu üzere yazmaktadırlar, yazı işleri müdürleri ve sekreterler de bu haberlere geniş yer vermektedirler… Halbuki Menderes gazete sahipleriyle kurduğu dostluk ilgilerinden ötürü basında Hükümeti ve Partisini eleştiren yazıların çıkmaması gerektiği kanısındadır.
Çalışan gazetecileri ekseriyetle hor görmüştür Menderes, yalnız gazete işverenleriyle düzgün geçinmeye yönelmiştir. Muhabirler, sekreterler, fıkracılar, gazete fotoğrafçıları ise kendilerini hiç de Başbakan-
Patron bağlantılarıyla bağlı saymamışlar ve gerçek bildikleri eğilimi vermişlerdir yazılarına. İşverenlerin gücü bunu önlemeye yetmeyecektir. Birtakım gazete sahipleri hiç onaylamadıkları halde gazetelerinin havasına katlanmak zorunda kalmışlardır. ‘Rahat bırakalım Hükümeti, çalışsınlar, karışmayalım’ formülü iflâs etmiştir yavaş yavaş.
Bu hava zahmetten çıkarmıştır Başbakanı. Menderes’in etrafında bulunan ve aşırılıktan yana olan birtakım şahıslar de basınla ilgilerin yeni yollarla düzenlenmesini salık vermişlerdir kendisine. Böylelikle, yavaş yavaş yeni bir ortama girilmiştir. Bu hava içinde Hükümet basınla ilgili bir kanun tasarısı hazırlamaya başlar. Gazeteciler haber alırlar bunu. DP’nin bu mevzudaki eğilimleri muhakkak olmuştur artık. Gazetelerde buna karşı reaksiyonlar belirir.»
***
İşte bu sıralarda Ender Nadi şöyle diyecektir:
«Daha üç buçuk yıl evvel hürriyetçi basını göklere çıkaran, onun yardımıyla kuvvetlendiğini açıkça ilân eden, işbaşına gelir gelmez eski Basın Kanununun zincirlerini koparan bir iktidar, artık genel seçimlere şunun şurasında dört-beş ay kala apansızın zihniyet ve huy değiştirsin, bu kolay kolay akla sığar bir şey değildir.
Üç buçuk yıldır hür Türk basınının gösterdiği görünüme bakarak yürürlükteki kanunlarla vatandaş onur ve haysiyetinin gereği üzere korunmadığını öne sürmek mümkün müdür?
Yeryüzünde hem demokrasi yapmak, hem de iktidarı incitmeyen bir basın rejimini kurmak bugüne kadar hiçbir millete nasip olmamıştır. Hür basının ziyanlarını önlemek uğruna göze alınan her önlem, sonunda kesinlikle o basından beklenen yararları da silip süpürmüş, yani hürriyeti yok etmiştir.»
***
1954 yılında yapılan genel seçimleri Demokrat Parti büyük bir zaferle kazanır. Fakat özgürlük maskesi düşmüş baskının cehennem kapıları tekrar açılmıştır.
Siyasî iktidarların beceriksizlikleri arttıkça hapishaneye giren gazetecilerin sayısı da artar bu ülkede.
Demokrat Parti periyodu de bu kuralın tipik örneklerinden biri olmuştur.
*Bu yazı birinci olarak P24’te yayımlanmıştır.
