Karar muharriri Yıldıray Oğur, Irak Kürdistan’ından gelen turistlere yapılanlar üzerinden Çaykara’nın geçmişte değiştirilen yapısını bugünkü yazısında anlattı. Çaykara’daki köylerin resmi göçlerin merkezi pozisyonuna geldiğini anlatan Oğur, “Çaykaralı Rumca konuşan Müslüman köylüleri devlet Gökçeada ve Kıbrıs’a bu yüzden mi taşımayı seçmişti?” diye sordu.
Uzungöl’ün kıssasını anlattığı yazısında “Burası kalkınmaz, sele de deva bulunmaz’ diye Van’a yerleştirilen Şerahlılar, artık bir turizm cenneti olan memleketleri Uzungöl’de geçen haftalarda Irak Kürdistan’ından gelmiş turistlere yapılanları izlerken ne düşündüler sanki?” diyen Oğur, “Uzungöl’ün uzun hikâyesi” başlığıyla yayımlanan yazısında şunları kaydetti:
“Davullar, zurnalar çalındı. Kurbanlar kesildi, göçmenler karşılanıyordu. Göçmenler yorgundu. Üç gündür yoldaydılar… En öndeki “Hizaya bakın, Hizaya bakın” diye seslendi. Ufak adımlarla kımıldanıp sıraya girdiler. Komut verilince yürüyüş başladı. Şerahlılar, Baltacılar, bandoya ayak uydurup davetliler önünden “Rap, rap” yürümeye başladılar. İçlerinden biri elini kasketinin siperliğine götürdü, askere selam verdi…Emek Köyü’nün meydanında birbirine paralel iki çizgi halinde dizildiler. Çizginin birinde göçmenler, başkasında Özalp sakinleri yer almıştı. Elinde düdükle bir ilgili ortaya çıktı. “Şimdi ben düdüğü çalınca, iki taraf da birbirine kavuşup kucaklaşacaksınız. Tamam mı?” “Evet anladık” der üzere başlar aşağı üst sallandı. Düdük öttü. İki taraf, birbirine hakikat telaşlı adımlarla yürüdüler ve kucaklaştılar.”
Bu sahneler grotesk bir sinemadan değil, bundan 54 yıl evvel 1965 yılındaki bir gazete haberinden.
15 Haziran 1965 günü ikinci “mülteci” kafilesinin de merasimlerle karşılandığı Emek Köyü, Van’ın İran sonundaki Özalp ilçesindeydi.
Beş otobüs ve altı kamyona bindirilen 160 ailenin terk edip yola çıktığı Şerah ve Baltacılı ise 925 kilometre uzaklıkta Trabzon Çaykara’ya bağlı iki köydü.
Peki Çaykaralı 160 aile, yeşil ve sulak köylerini bırakıp, 925 kilometre ötedeki çorak İran sonuna niçin göç etmişti?
Aslında gazetelerin yazdığı üzere ortada mülteci yoktu, devletin iskan siyasetinin sonucuydu bu göç.
Başbakan İsmet İnönü başkanlığındaki Bakanlar Kurulu’nun 1 Temmuz 1964 tarihli kararına dayanıyordu.
Bakanlar Heyeti, Çaykara’ya bağlı Şerah ve Baltacılı’dan 160 ailenin “daha üretken bir hale getirilmeleri maksadıyla, kendi istek ve muvafakatleri” ile Van Özalp’de kendileri için yapılan örnek köyler Dönerdere ve Emek’e yerleştirilmesine karar vermişti.
Devlet, 160 aileye, inşaatında bu köylerden erkeklerin getirilip çalıştırıldığı iki odalı meskenler dışında 150’şer dönüm tarla ve 3500’er lira da kredi vermişti.
Göç kararı, 1956 yılında çıkarılan Ormancılık Kanunu’ndaki bir hususa dayandırılmıştı. Hususa nazaran Bakanlar Heyeti, “kalkınmaya elverişli olmayan orman köylerini, ahalinin isteği ve muvafaketiyle diğer yere kaldırılma” yetkisine sahipti.
Aslında Çaykara, sık sık sel ve heyelan felaketleri yaşanan bir bölgeydi. 1929’daki felakette 146 kişi hayatını kaybetmişti.1959’da bölgede bir sel daha yaşanmıştı.
Bakanlar Kurulu’nun göç kararı da köylerde yapılan incelemelerle hazırlanan raporlara dayandırılmıştı.
Raporlara nazaran köylerin “orman içinde bulunması, arazinin ziraate ve meracılığa elverişli olmaması yüzünden “yerinde kalkınması mümkün değil”di.
Peki birebir durumda pek çok diğer orman köyü varken, neden Çaykara’nın köyleri seçilmişti?
Ve neden Karadeniz köylüleri kendilerine çok yabancı tabiat şartlarına sahip 925 kilometre uzağa İran hududuna kadar taşınmıştı?
Kalkınmaya elverişli yer olarak sondaki Van Özalp’in seçilmesinde devrin İnönü hükümetinin Maliye Bakanı Vanlı Ferit Melen’in tesirli olduğu argüman ediliyor.
Ama her ne kadar o günün gazeteleri bu resmi göçü abartılı bir biçimde öven haberler yapsalar hatta toprak ıslahatına benzetseler de o günlerden kalan fotoğraflara ve yaşayanların anılarına bakılırsa köylüler bu göçe çok da gönülden ikna olmamıştı.
Tahta meskenlerde yaşamaya alışmış Çaykaralı köylüler kendileri için yapılmış kerpiçten, toprak tabanlı meskenlerde aylarca uyuyamamış, eşyalarını koydukları sandıkları kırıp, yere taban yapmış, dikmek için yanlarında getirdikleri ağaç fideleri dışında etrafta ağaç olmamasına uzun mühlet alışamamışlardı.
Ama 1965’in sonlarına gerçek, öbür bir Bakanlar Şurası kararıyla yeniden Çaykara’dan daha büyük bir kafile bu kere Suriye hududuna yerleştirilmek üzere yola çıkarıldı.
Çaykara’nın Ulucami, Şahinkaya ve Kabataş köylerinde yaşayan 408 aile devletin organize ettiği bir göçle, 894 kilometre uzaklıktaki Hatay Kırıkhan’a taşındı.
Yine hudut uzunluğunda yaşadıkları topraklara hiç benzemeyen bir yere götürülen Çaykaralı köylülerin bu sefer ikna edense onlara verilen çağdaş konutlardı.
Devlet, İran’dan sonra Suriye sonuna da daha sonra “408 Meskenler Mahallesi” ismini alacak Çaykaralı köylüleri yerleştirmişti.
1973 yılında tekrar Çaykara’ya bağlı Şahinkaya köyünden 61 aile, daha da uzağa, 1400 kilometre öteye, tekrar hudut lakin bu sefer deniz hududundaki Gökçeada’ya taşındı.
Türkiye’nin en büyük köyü olan Rumların yaşadığı Dereköy!ün yanında Çaykaralı köylüler için yeni bir Şahinkaya köyü inşa edildi.
Adaya 1947 yılında da Sürmenelileri taşımış olan devlet, onlara vaat ettiği yerleri 1964’de adadaki Rumların yerlerine el koyarken geri almıştı.
Çaykara’dan kayıklara binerek açıkta kendilerini bekleyen bir gemiye bindirilerek Gökçeada’ya taşınan köylüler de tarıma yabancıydı, dağ köylerinden çıkıp geldikleri adada uzun müddet balıkçılık yaparak yaşayabildiler.
1974 yılında devlet bir kez daha Çaykara’dan aileleri alıp, bu sefer müdahaleyle ikiye bölünmüş Kıbrıs’ın Kuzey’ine taşıdı. Tekrar hudut çizgisine yakın Güzelyurt’ta portakallıklar vererek yerleştirdi.
Peki neden sel felaketleri, toprak ıslahatı, kalkınma için yapıldığı söylenen bu resmi göçlerde daima Çaykaralı köylüler seçilmişti?
Neden Çaykaralılar hudut sınırlarına, Gökçeda ve Kıbrıs’a taşınmıştı?
Bu zarurî iskanlardan birinin 1963 Kıbrıs olayları sonrasına, oburunun 1973-74 Kıbrıs olayları sonrasına denk düşmesi tesadüf müydü?
Bütün bu resmi göçlerin, Çaykaralı köylülerin anadillerinin Romeika da denen Rumca olmasıyla bir ilgisi var mıydı? Çaykaralı Rumca konuşan Müslüman köylüleri devlet Gökçeada ve Kıbrıs’a bu yüzden mi taşımayı seçmişti?
Yoksa devlet bu anadil farklılığını 63 ve 74 sonrası oluşan güvenlik hassasiyetleri yüzünden bir risk olarak görüp, göçlerle denetim altına almaya mı çalışmıştı?
Bu sorulara yanıt verebilecek elimizde bir delil ya da resmi doküman yok.
Ama birinci Romeika-Türkçe sözlüğü hazırlayan Çaykaralı araştırmacı Vahit Tursun’un verdiği bir röportajda net bir karşılığı var:
“Van, Imroz, Kıbrıs, Hatay, vs. vs…. Hiç kimse kendi iradesi ile göç ettiği yok. Yoksul kalmış ve farklı etnisiteye mensup bir toplumu kandırarak dağıtma siyasetlerinin bir sonucu olarak alıp götürüldüler.Yerleştirildikleri yerlere dikkat ederseniz, bir taşla iki kuş vurma uğraşını da rahatlıkla anlarsınız. Toprak reformuymuş… Karga olsam kahkaha atacaktım ya artık…”
1947 yılında Türkiye nüfusu 18 milyonken Çaykara´nın nüfusu bir kasabaya nazaran bir epey kalabalık olan 47.782 kişiydi.
2019 yılında 82 milyonluk Türkiye’de Çaykara’nın nüfusu 16.213 kişi düşmüş durumda.
Ama bugün hala İran hududundaki Van Özalp’de Emek ve Dönerdere mahallerinde, Suriye hududundaki Kırıkhan’ın 408 Meskenler Mahallesi’nde, Gökçeada’nın Şahinkaya Köyü’nde ve Kıbrıs’ın Güzelyurt’unda Çaykaralılar yaşıyor ve kendi kültürlerini ve lisanlarını oralarda yaşatıyorlar.
Kıbrıs’ta Çaykaralı bakanlar, belediye liderleri oldu. Ortaokul binası bordo-mavi olan Kırıkhan’da Çaykaralılar esnaf içinde bir oldukça yüklü. Gökçeada’daki Çaykaralılar, 1974’den sonra adayı terk eden Rumlarla kaynaşmıştı.
En farklı öykü ise 54 yıldır Van Özalp’deki Emek ve Dönerdere mahallelerinde 54 yıldır Kürtlerle birlikte yaşayan Çaykaralılar.
HDP’nin yüzde 80 civarında oy aldığı Özalp’de sıkıntısız yaşayan Çaykaralıların tahlil sürecine verdikleri takviye, seçim için gelen HDP’li siyasetçileri köylerinde ağırlamaları daha önce gazetelere haber olmuştu.
Van Özalp’te yaşayan Çaykaralılar geldiği yerlerden biri bundan 54 yıl yerinde kalkınması mümkün değil denen Şerah köyüydü. Şerah, Rumca’da “dört köy” manasına geliyor. Orada yaşayanlar hala bu ismi kullansa da Türkiye bu köyü 1969’dan sonra değiştirilen ismiyle tanıyor; Uzungöl.
54 yıl evvel “burası kalkınmaz, sele de deva bulunmaz” diye Van’a yerleştirilen Şerahlılar, artık bir turizm cenneti olan memleketleri Uzungöl’de geçen haftalarda Irak Kürdistan’ından gelmiş turistlere yapılanları izlerken ne düşündüler sanki?
TIKLAYIN: Trabzon’da ‘Kürdistan’ yazılı atkıyla fotoğraf çektiren IKBY’li turistler hudut dışı ediliyor
Belki de bu çok muhafazacı reflekslerin ardında, devletin farklı bir anadili güvenlik riski olarak görmesiyle ortaya çıkmış bu uzun ve acılı göç kıssaları vardır…
Kaynaklar
Pontus/Özhan Öztürk-Genesis Kitap-2012.
https://dergipark.org.tr/download/article-file/223214
http://caykaragundem.com/kose-yazilari/caykara-ve-huzunlu-gocler-1279.html
http://www.oncetrabzon.com/bir-asirdir-karadeniz-bilhassa-trabzon-insansizlastiriliyor_h103.html
Konuyla ilgili belgeseller
