Yönetmen imaj direktörü ve bestekar Fırat Yücel direktör ve senarist Erden Kıral ‘ın 5 sinemasını Sex Hikayeleri anlatan Sinema Yaşamak yazısını Sinematek Sinema Konutu’nda düzenlenecek Kıral sinemalarının toplu gösterimi için yazdı
Kadıköy Belediyesi’nin Sinema Konutu’nda gerçekleşecek gösterimlerde Kıral’ın Hakkari’de Bir Mevsim Kanal Bereketli Topraklar Üzerinde Ayna ve Vicdan sinemaları izleyiciyle buluşacak
Yücel’in Kıral sinemaları hakkında kaleme aldığı yazısı ise şöyle
Sinema Yaşamak
Erden e Küçük bir Sinopsis isimli yazısında Onat Kutlar hep sinema yaşadı der Erden Kıral için Yakın dostlarına Kıral Ben hiç yaşamadım dermiş Sinemayı saymazsam Yalnızca sinema yaşadım Yirmi dört saat Kıral için Hakkâri de Bir Mevsim in 1983 senaryosunu kaleme almış olan Kutlar dostunun lisanından aktardığı bu kelamlara şu eklemeyi yapıyor Yedinci sanatın uçsuz bucaksız ülkesinde uzun seyahatler yaptı Kırmızı mavi seyahatler sürgünler yaşadı
Onat Kutlar ın Erden Kıral üzerine bu yazısı vefatından sonra 1995 te yayımlanan Gündemdeki Sanatçı isimli kitabında yer alıyor Olasıdır ki Kıral ın 2005 üretimi Yolda sinemasına de esin vermiş olan bu küçük sinopsis Kıral ile Yılmaz Güney ortasında Sinop Hapishanesi nde gerçekleşen 1981 tarihli görüşmeleri husus alır Genç yönetmen olarak bahsedilen Erden Kıral usta yönetmen olarak bahsedilen Yılmaz Güney tarafından sonradan Yol 1982 ismini alacak Bayram isimli senaryosunu yönetmek üzere seçilmiştir
Bu sinopsis tıpkı vakitte bir portre yazısıdır Erden Kıral a ve sinemasına dair bir harita özelliği de taşır bu ikisini ayırt etmenin kolay olmadığını da ima eder Çünkü bu haritada yer alan ipuçlarından birincisi sinema yaşamak denilen şeydir Yirmi dört saat yani hayallerinde dahi sinema yaşamak İkinci ipucu ise Kutlar ın sinopsisi yazma biçiminde gizlidir yani üslubunda Sinopsis genç direktörün yani Kıral ın hayal dünyasına da açılır geleceğe ve geçmişe dair hayallerine Bir jandarma çavuşunun hâli tutumu direktöre Kuleli Askerî Lisesi ve Kara Harp Okulu ndaki öğrencilik yıllarını hatırlatır içindeki tüm sivil kişiliğe rağmen buyruk komuta zinciri içinde geçen günleri mahpustaki usta direktörle ortasında bir bağ oluşturan ilk mahpusluk acısı nı Sonra pinpon oynamaya dalmak tan kaçırdığı Gölcük İzmit vapurunu Yüzlerce okul arkadaşıyla yazgısını ansızın ayıran
Bu küçük sinopsiste 1960 lar başının askerî darbe iklimi ile 12 Eylül sonrasının solcu sanatkarlara hayatı dar eden Sinop Hapishanesi nin zindan kalıntısı duvarlarına benzeyen ortamı geçmişin harp okulu öğrencisi Erden i ile şimdinin ant içtiği sivilliği direktörlük sanatında bulmuş bir modül da hırslı usta direktörle çatışacak kadar kendine güvenen Erden i pinpon ve hayat yazgısı geçmiş artık gelecek ve hayaller 60 63 71 ve 80 darbeleri iç içe geçer Erden Kıral düşünür şayet hayat bu türlü yaşanıyorsa onu sinema üzere yaşamalı ya da sinemayı hayata çevirmeli Sinemaları toplum üzerine olduğu kadar ferdî olmadan şahıslar üzerinedir de hayallerin sürgünlerin darbelerin mahpuslukların içinde savrulup haysiyetini siyasetini arayan şahıslar
Hakkâri’de Bir Mevsim (1983)
Çukurova Hakkâri ve Uygarlığın İkilemleri
İlk uzun metrajlı sineması Kanal 1978 bir ara dönem sinemasıdır Sol sosyalist fikrin yükseldiği kültür alanındaki tesirini Yeşilçam sinemalarına sol popülist örneklere kadar gösterdiği 70 lerde devlet sansürü de şiddetini giderek artırmıştır 1977 de sinemacıların sansüre karşı Ankara ya yaptığı büyük yürüyüşün getirisiyle 1977 den 12 Eylül 1980 darbesine kadarki süreçte sinema işçilerinin çalışma şartlarında düzgünleşme sağlanan sansürün görece hafiflediği bir aralık yaşanır Kıral ın Kanal ı Kibar Feyzo ile birlikte senaryosu tekrar İhsan Yüce ye ilişkin olan bir öbür 1978 tarihli film solun toplum üzerindeki tesirini en net hissettiren sinemalardan biridir Kıral ın bu birinci sinemasından sonra çekeceği çabucak her sinema o denli ya da bu türlü sansürün maksadı olacak bir kısmının kopyası yurtdışına kaçırılacak sürgün düşecek kayıplara karışacaktır Kıral sa hayatı boyunca sinemalarının negatiflerini arayacaktır Sinema yaşamak bu türlü de bir şeydir Türkiye de Sinematek in Erden Kıral retrospektifinde o günün genç yönetmeni nin çektiği birinci uzun metrajlı sinemanın yer alması bu yüzden de özel bir manaya sahip Kanal ı büyük perdede izleme fırsatını kaçırmamalı
Kanal iki yıl sonra TSK nın yapacağı darbenin neyi maksat aldığını tam olarak ortaya koyan bir sinemadır İşçilerin örgütlülüğü Köylüleri sıtma hastalığına mahkûm eden çeltik ağalarının manipülasyonlarına direnen göz boyamalara kolay kapılmayan dayanışma içinde bir kitle resmi çizer Kanal
Her ne kadar Çukurova bölgesindeki işçi hayatına güç bağlarına ve feodalizmden kapitalizme geçiş sürecine odaklanması açısından retrospektifte yer alan sinemalardan en çok Orhan Kemal uyarlaması Bereketli Topraklar Üzerinde yle iştirakler taşısa da temelinde bir istikametiyle de Hakkâri de Bir Mevsim in 1983 ruh akrabasıdır Kanal
Kanal (1978)
Tarık Akan ın Kanal da canlandırdığı kaymakam ile Genco Erkal ın Hakkâri de Bir Mevsim de canlandırdığı öğretmen Her ikisi de kentten köye şuur aşılamaya gelmiş lakin nihayetinde ne kadar bilinçsiz olduklarının farkına varan karakterler Her ikisinin de ismi söylem edilmiyor Hakkâri de Bir Mevsim in uyarlandığı Ferit Edgü nün O romanında olduğu üzere bu karakterler birer O Adana nın Kadirli ilçesine gelen kaymakam bölgedeki suyu çeltik ağalarına kiralar Geliriyle köylere okul ve yol yapacaktır Ne var ki suyun ağaların himayesinde kalması köylünün ekinlerini telef eden nizamın kira karşılığı devamı manasına gelmektedir Sinemanın sonlarına hakikat kaymakam köylülere imece ve kooperatifçilik öğreten bir öncü pozisyonuna yükseltilir Ancak öncesinde daha gerçek bir öykü var Devlet adamının cehaleti ve mahallî güç istikrarlarıyla olan imtihanı Köylülerin dakikalar süren kaymakamlığa yürüyüş sahnesi Arif Erkin in Eisenstein sinemalarına eşlik eden modülleri hatırlatan marşımsı ezgileriyle sinemanın en epik anını oluşturur Asıl kıssa orada der bize
Hakkâri nin Anîtos Yoncalı köyüne romanda Pirkanıs Işıklar gelen öğretmenin kıssasında de misal bir dinamik var Kentten mecazen uygarlık tan taşıdığı bilginin köyde bir karşılığı yoktur Köyü terk ederken çocuklardan son isteği bütün öğrettiklerimi unutun olur Hakkâri de Bir Mevsim bu ikilem üzerine konseyidir Öğretmenin nezdinde sinema hem çağdaş aklı ve bilgiyi kutsar hem de iflasını ilan eder Her ne kadar Kürt coğrafyasına yönelik şarkiyatçı bakıştan kopuşa işaret etmese de bu bakışın eleştirisini de hudutlarında taşır sinema Öğretmen köyde gördüğü yoksulluğun ve tozlu bürokrat masalarının fotoğraflarını çekmeyi uzun mühlet reddedecek kentteki tanıdıklarına seslendiği mektubunda fotoğraf denen çağdaş aletin gerçekliği yansıtmadaki beyhudeliğine vurgu yapacaktır Hakkâri de Bir Mevsim in birden fazla sahnesi doğal ışıkta çekilmiştir bilhassa de Erkan Yücel in canlandırdığı kaçakçı Halit ile öğretmen ortasında geçen sahnelerde karanlık bir düşsellik bir çeşit yarı uyku hâli vardır Ferit Edgü nün 1985 yılında yitirdiğimiz Turgut Uyar ve Erkan Yücel i ölümlerinin akabinde uğurlayan Sonsuz Eksi İki yazısında başlığı Uyar ın Kayayı Delen İncir şiirindeki bir dizeye atıf bu gece planlarına özel vurgu yapması da boşuna değildir Hakkâri de Bir Mevsim in Sinematek tarafından yepyeni negatifleriyle restore edilmesi bu dört başı ma h mur sinematografiye erişim sağlaması açısından da çok kıymetli
Bereketli Topraklar Üzerinde (1980)
Bereketli Topraklar Makineler Arzular
Onat Kutlar ve sosyalist ülkelerden sinemalar göstererek kendine mahsus bir seyir kültürü yaratan Sinematek etrafı Halit Refiğ ve etrafındakilerin Marx ın Asya Tipi Üretim Üslubu ve Kemal Tahir tesiri altındaki Ulusal Sinema akımı grevleri mitingleri personel hayatını 8 16 mm sinemalara alarak militan sinema akımına yakın duran Genç Sinema Erden Kıral periyodunun sol sosyalist sinemacılarının pozisyonlarını şekillendiren bu üç damardan da belirli ölçülerde etkilense de üçüne karşı da aralıklı bir duruş takınmış kısa sinema çalışmalarını sürdürürken Çağdaş Sinema mecmuasında sinema teorisi üzerine kalem oynatmıştır Aynadan Yansıyan Hatıralar da sinema anlayışını şekillendiren asıl kaynağa işaret eder Kitapta Paris te geçirdiği günlerde oranın Sinematek inde sinemalarıyla tanıştığı Brezilyalı direktör Glauber Rocha üzerine bir yapısal inceleme yazısına da yer verir Rocha nın karakterlerin psikolojilerini göz arkası etmeyen ancak sinemanın rotasını bu psikolojik narsisistik öğelere teslim etmeyip kapitalist üretim ticaret alakaları etrafında şekillendiren yaklaşımı Kıral ın sinemalarındaki en bariz etkileşim kaynağı olarak görülebilir Tıpkı Rocha sinemalarında olduğu üzere Erden Kıral ın sinemalarında de folklorik mistik ve mitolojik öğeler hayaller gündüz düşleri ve cinsel dilekler farklı politik vakitler ortası gidip gelmeler Rocha da kölelik yani sömürgecilik ile fiyatlı kölelik yani kapitalizm ortasındaki sürekliliği görünür kılan Kıral da feodalizm kapitalizm ekseninde birlikte varolur Erden Kıral ın sinemaları toplumsal gerçekçi çizgiye yakın duranlar dahil Rocha nınkiler üzere az ya da çok Brechtyen öğelere sahiptir Karakterler hikaye akışını yadsırcasına bir belirip bir kaybolabilir yere ve vakte dair tasvirler özellikle de makine imgeleri kurguyu bölerek yanılsamacı sinema lisanına baş tutabilir
Sinematek seçkisinde yer alan sinemalar ortasında Rocha etkileşiminin en net biçimde görüldüğü sinemalar hiç kuşkusuz Hakkâri de Bir Mevsim ve Ayna Birincisinde hayal ile gerçeklik uygarlık ile Kürtlerin dağlık bölgelerdeki hayatı ortasındaki gelgitler bundan da öte karakter psikolojisinin filmin tüm mektuplu üst sesli anlatımına rağmen toplumsal notaları bastırmaması öğretmenin çocuklara yaptığı son konuşmasında dediği üzere sizi siz yapan mahpusluklarınız ve sürgünleriniz olacak Ayna da ise öldürülen küçük ağanın hayaletinin musallat olduğu infaz edilmeye dair kabusların aniden belirip kaybolduğu vicdani seksüel düş alanı Folklorik öğeleri modernist bir estetikle buluşturan Ayna Parıltı Sürer in canlandırdığı Zelihan karakterinin ruhsal gelgitlerini merkeze koymasıyla erkekler âleminde bayana odaklanmasıyla da ayrıksı bir yere sahiptir
Ayna (1984)
Bereketli Topraklar Üzerinde nin temelinde feodal üretim bağlardan kapitalist üretim bağlarına geçiş sürecinin personellerin dünyasında yarattığı sancılar yatar Orhan Kemal in romanının jargonundan güç alan öykülemeci anlatım yapısına karşın sinemanın yer yer Brechtyen estetikle flört ettiği de söylenebilir Emekçilerin gördükleri hayaller kurguyu kesip duran makine manzara ve sesleri halk müzikleri ve gürültüler lakin bundan da öte hastalıkla çürüyen vücutlar ağır işe dayanmak için esrar iş alanında dışkı idrar sorunu ve mastürbasyon personellerin patriarkal güç alakalarıyla şekillenen cinsel dünyaları ve örgütlenme istikametinde çatısız sendikasız uğraşlar bu harika çok karakterli sineması bitirdiğinizde adeta üzerinden nizam geçen bedenler izlemişsiniz üzere bir his bırakır Kıral ın Rocha sinemasıyla ilgili yazdıklarını hatırlayalım Rocha’nın kahramanları birey olarak varoluşlarını yok eden bir dünya içinde biçimlenirler Pehlivan Ali nin Yaman Okay tahılı döven patoza kolunu kaptırdığı sekanstaki Vertovyen ritmik kurgu bu yaklaşımın en çarpıcı örneği Sinemanın kurgu masasında bir buçuk saat kadar kısaltıldığını da not etmeli Bunun kahramanların birer birer yok olması sistem tarafından yutulması hissini kuvvetlendirdiği söylenebilir Lakin yeniden bu kısaltma sonucu İflahsızın Yusuf un Erkan Yücel tümüyle sırra kadem basması üzere önemli gedikler oluşur Bereketli Topraklar Üzerinde nihayetinde Kıral ın aklındaki epik film den farklı bir görünüm kazanır
Erden Kıral sinema ömrünün son etabında emekçi sınıfının bilhassa de teminatsız Kürt emekçilerinin cinsel dünyalarına yönelik merakını melodramatik öğelerle buluşturmaya yöneldi Hasan Özkılıç ın hikayelerinden uyarladığı Vicdan 2008 ve Gece 2014 bu yaklaşıma örnektir Kıral dizi bölümünün 2000 lerde Yeşilçam a öykünen geri dönüşünü gördü burada oluşan yeni kitle kültürünün arabeske olan ilgisinin hibrid formlar üretmeye elverişli olduğunu düşündü Böylece Yük 2012 üzere daha avangard sinemalar yapmak için finansman geliştirecekti Sinema yaşamak toplumsallığı okumayı şartları değerlendirmeyi de gerektirir ne de olsa Vicdan 2008 bir kiremit fabrikasının etrafındaki hayatlara Gece 2014 İzmir in pavyon dünyasına bakar İstek tutku ve erkek şiddetinin ağır bastığı lakin bayan dayanışması ve lezbiyen alakaların gerçekleşmemiş potansiyellerinin de hissedildiği tüm kusurlarına karşın tabir yerindeyse cayır cayır yanan filmlerdir bunlar O denli ki melodram cinsinde pek rastlanmayan yabancılaştırma öğeleri belirli yerlerde sinemaların hikaye akışını da yakıp kül eder örneğin Vicdan ın kurgusu Bereketli Topraklar Üzerinde yi aratmayacak biçimde bir belirip bir yok olan makine fırın güneş imajlarıyla bölünür Ancak Erden Kıral başındaki sinemaya aslen maden ocaklarını mesken tutan Yük te ulaşır başka iki sinemanın sıcaklığı ve ter kokusuyla tam bir kontrast oluştururcasına Yük soğuk renklere sahiptir Kıskançlık cinsel istek sendikal hak arayışının Ayna yı hatırlatan bir musallat olma öyküsüyle iç içe geçtiği bu ayrıksı sinemanın kıymetli bir kısmı yeraltında geçer ki yalnızca bu bile Kıral ın sinemanın sonlarını sınamaya ve genç sinemacılara bir yürek ışığı bırakmaya ne kadar istekli olduğunu tek başına ortaya koyar
Vicdan (2008)
Aklında yeni sinema projeleri çekilmemiş senaryolar bulunmamış kopyalar gasp edilmiş mükafatlar sansür mahpusluk ve sürgün tecrübeleri vardı ki sinema hayatıyla yazgısı aniden ayrıldı Erden Kıral ın Turgut Uyar ın dizeleriyle bitirelim bir türlü gereğince yaşanamayan sonsuz eksi bir