Türkiye İnsan Hakları Vakfı; Anayasa Mahkemesi’nin (AYM) Cumartesi Anneleri’nin 700. buluşmasında gözaltına alınan Maside Ocak’ın müracaatına ait olarak verdiği harar hakkında “AYM, cezasızlığa kapı aralamamalı” dedi.
Cumartesi Anneleri’nin 25 Ağustos 2018 tarihinde gerçekleştirmek istedikleri 700. buluşması engellenmiş, kayıp yakınlarına yönelik polis müdahalesinde çok sayıda kişi gözaltına alınmıştı. Gözaltına alınanlar ortasında, 1995 yılında gözaltında kaybedilen Hasan Ocak’ın kardeşi Maside Ocak da yer alıyordu. Ocak’ın kolluk vazifelileri ve amiri hakkındaki hata duyurusunu kıymetlendiren Başsavcılık “soruşturmaya yer olmadığı” kararı vermiş, yapılan itiraz İstanbul Sulh Ceza Hakimliği tarafından reddedilince Ocak belgeyi Anayasa Mahkemesi’ne taşımıştı. AYM, Ocak’ın müracaatında toplantı ve şov yürüyüşü düzenleme hakkının ihlal edildiği tarafında karar verse de, azap makûs muamele argümanının “dayanaktan mahrum olduğuna” hükmetmişti.
Yüksek mahkeme kararında, Türkiye İnsan Hakları Vakfı’nın (TİHV) Maside Ocak için düzenlediği tıbbi kıymetlendirme raporunu ise “raporun düzenleme tarihi” gerekçesiyle kanıt olarak kabul edilemez bulduğunu belirtmişti.
“Zorunlu açıklama”
TİHV, AYM’nin bu kararına ait “Kamuoyuna Mecburî Bir Açıklama” başlığıyla bir kıymetlendirme yayınladı. Kuruluşundan bu yana azap ve makus muameleye maruz kalan 21 bini aşkın şahsa tedavi ve rehabilitasyon hizmeti veren TİHV’in, BM onaylı İstanbul Protokolü’nün (İşkence ve Başka Zalimane, İnsanlık Dışı yahut Aşağılayıcı Muamele yahut Cezaların Tesirli Biçimde Soruşturulması ve Belgelendirilmesi için El Kılavuzu) hazırlanmasına öncülük eden kurumlardan biri olduğu belirtilen açıklamada, İstanbul Protokolü’nün 2022 baskısının hazırlanmasında BM organları dışında misyon alan 4 temel kurumdan birinin tekrar TİHV olduğu hatırlatıldı.
Açıklamada, İstanbul Protokolü’nün tüm devletler tarafından bağlayıcılığı olan bir doküman niteliği hatırlatılarak, “TİHV, azap ve öbür makûs muamelenin saptanması, belgelenmesi, tedavi ve rehabilitasyonu bahislerinde ulusal ve milletlerarası seviyede özel bir yere ve birikime sahiptir. Tüm bunlar TİHV’i, İstanbul Protokolü’nü temel alarak bir açıklama yapma sorumluluğuyla karşı karşıya bırakmıştır” denildi.
“Tıbbi kıymetlendirme süreci 1 yıl değil 2 gün sonra başladı”
Açıklamada, AYM’nin TİHV’in tıbbi raporunun bir yıl sonra hazırlanması gerekçesiyle “delil olarak kabul edilemez” bulmasına da karşılık verildi. Tıbbi değerlendirmelerin AYM’nin savının bilakis bir yıl sonra değil olaydan iki gün sonra başladığı, 28 Ağustos tarihinde Ocak’ın MR incelemesinin yapıldığı, ruhsal değerlendirmenin ise olaydan yaklaşık bir ay sonra başladığı tarihleriyle birlikte aktarıldı. Raporun ise bu tıbbi değerlendirmeler ışığında avukatın talebi üzerine bir yıl sonra İstanbul Protokolü’ne uygun bir biçimde hazırlandığı tabir edildi.
Ayrıca AYM’nin klinik bulgulara dayalı nedensellik bağının kabul edilebilirliği üzerine tıbbi bir bilgiye dayanmadan kıymetlendirme yapması eleştirildi ve “hatalı bir değerlendirme” olarak nitelendirildi.
“13 saniyede tarza uygun muayene mümkün mü?”
TİHV, AYM’nin müracaatçı Maside Ocak hakkında olay günü yapılan muayene süreçlerinde “herhangi bir darp izine rastlanmamasını” Ocak’ın argümanı aleyhine kanıt kabul etmesini de eleştirdi. AYM’nin bu kararıyla azap ve berbat muamele savlarını sanıklar istikametinden belirsizleştirip, cezasızlık yolunu açtığı tespiti yapıldı.
Vakıf açıklamasında, kanıt kabul edilen muayene ve rapor tanzimi için belirtilen mühletler ele alındığı, birinci muayene için bireylere ayrılan mühletin 30 saniye, ikinci muayene ise yalnızca 13 saniye olduğuna dikkat çekilerek şunlar belirtildi:
“AYM kararında destek alınan Genel İsimli Muayene Raporlarının tümü, İHAM kararlarında kelamı edilen (olaya ait bilgiler, muayene edilen kişinin şikayetleri, fizikî yaralanmalar ve psikiyatrik muayene) kısımları içermeyen, fizikî bir değerlendirmenin yapılıp/yapılmadığı dahi anlaşılamayan dokümanlardır.
“Anayasa Mahkemesi’nin destek aldığı, yalnızca İstanbul Protokolü ve CPT standartları değil ulusal mevzuatta yer alan minimum tıbbi standartlar bakımından dahi eksik ve yanlışlı olan dokümanların sıhhat raporu olarak değerlendirilebilmesi imkanlı değildir.
İstanbul Protokolü’ne uygun tıbbi rapor hazırlamak her ne kadar doktorlar dahil sıhhat çalışanlarının yükümlülüğü ise de birinci bakışta bile metoduna uygun olmadığı fark edilen bu cins yetersiz ve kusurlu raporlara dayanarak karar kurulması, azap ve öteki makûs muamele tezlerine yönelik tesirli bir soruşturma yürütülmediğinin somut bir göstergesidir.”
“Yaralanma belirtisi olmaması, azap olmadığına işaret etmez”
İstanbul Protokolü’ne nazaran azaba maruz kalan şahıslarda yaralanma belirtilerinin yokluğunun azap ve makûs muamele tezini ortadan kaldırmayacağına değinilen açıklamada, fizikî bulgularla desteklenmediği şartlarda bile ruhsal değerlendirmeler sonucu elde edilen bulguların azap ve makus muamele tezlerinin aydınlatılabilmesi için kâfi olduğu tabir edildi. Ayrıyeten, fizikî ya da ruhsal bulguların yokluğunun dahi azap hatalarının gerçekleşmediği manasına gelmeyeceği, bu bulguların yokluğuna neden olabilecek etmenlerin belgelenmesinin de azap savlarının doğrulanmasında faydalı olabileceği lisana getirildi.
“İşkence gören, rastgele bir vakitte başvurma hakkına sahiptir”
Açıklamada, şu noktaya dikkat çekildi:
“İşkence ve makûs muameleye maruz kaldığı argüman edilen bireylerin rehabilitasyon ve/veya tıbbi kıymetlendirme raporları dahil giderim hakkı kapsamında, kendisinin seçtiği bir yahut daha fazla sıhhat çalışanına, muhtaçlık duyduğu ya da şartlarının uygun olduğunu hissettiği rastgele bir vakitte başvurma hakkı vardır. Azabın üzerinden ne kadar vakit geçtiğine bakılmaksızın tıbbi muayene yapılmalıdır.”
“İspat yükü azap görenin değil, devletin üzerindedir”
“İşkence ve öteki makus muamele savları ile ilgili tesirli biçimde soruşturmanın başlatılması için buna maruz kalmış bireylerin kanıt sunma gerekliliği bir ön şart değildir” denilen açıklamada, İstanbul Protokolü’ne nazaran “zararın nasıl meydana geldiğine dair makul bir açıklama getirme yükümlülüğünün devletin üzerinde” olduğu hatırlatıldı. Aksi tavrın cezasızlıkla gayrete ziyan vereceği belirtildi.
“Neden İstanbul Protokolüne atıf yapılmıyor?”
AİHM kararlarında, azap ve öbür berbat muamele ilgili argümanlarda hazırlanan tıbbi dokümanların Avrupa İşkenceyi Tedbire Komitesi ve İstanbul Protokolü’nde tanımlanan prensip ve standartlarına uygun olması gerektiğine özel vurgu yapıldığına dikkat çekilen açıklamada, AYM’nin ise İstanbul Protokolü’ne birinci kere atıf yaptığı 4 Kasım 2015 tarihli kararından bugüne değerlendirdiği 945 karardan sırf 23’ünde protokole atıf yaptığı aktarıldı. Açıklamada, “AYM’nin kararlarında İstanbul Protokolü’ne yapılan atıfların bu kadar düşük olması epey düşündürücü ve cezasızlık ile gayret açısından dert verici bir sorundur” denildi.
“Derhal, İstanbul Protokolü eğitimlerine başlanmalı”
Açıklamada şunlar belirtildi:
“Anayasa Mahkemesinin bu kararı, azap ve makûs muameleye maruz kaldığını argüman eden insanın haklarını hiç unutmamak kaydı ile, azap ve makus muamele tezlerinin tesirli biçimde soruşturulması ve belgelendirilmesi konusunda ülkemizdeki sorunun geldiği boyutu, tüm bu meselelerin tahliline yönelik pek çok açıklamamızda da yer verdiğimiz kapsamlı programların derhal gerçekleştirilmesi gereğini ortaya koymaktadır. Tabipler dahil sağlıkçılar ve hukukçulara yönelik İstanbul Protokolü eğitimlerinin hedefe uygun bir halde derhal gerçekleştirilmesi için irade gösterilmeli ve gerekli adımlar derhal atılmalıdır. TİHV olarak bu bahiste kendi uygulamakta olduğumuz programların yanı sıra bu sürece her seviyede katkıda bulunmaya ve iş birliğine hazır olduğumuzu tüm kamuoyu nezdinde açıklıkla paylaşmak isteriz.”